Jezički genocid je drugi vid genocida, onaj u kojem se ne ubija tijelo već se ubija duh. U konkretnom slučaju Srebrenice, i u praktičnom i u simboličnom smislu (npr. kao metonimija cijelog bosanskog slučaja), jezički genocid iznova je počeo s početka devedesetih i, naprosto, još traje. Genocid koji se dešava – sada. Iz taksonomije i definicije jezičkog genocida kao takvog, poznatoj u općoj lingvistici kao jednoj od novijih uvida u sociolingvističke procese, različiti pokušaji ubijanja jezika, puštanje da jezik (iz)umre, nepodržavanje koegzistencije u različitim sferama upotrebe i djelimična podrška samo određenih funkcija i upotrebe jezika, uz (ne)priznavanje određenog jezika kao službenog, ubraja se u jezički genocid, a što se, u prvoj mjeri odnosi na manjinske jezike u određenoj društvenoj zajednici.
No, kako se po službenom Popisu stanovništva 1991. može provjeriti, bosanski jezik, nad kojim je izvršen i nad kojim se i dalje u određenim mjestima vrši jezički genocid, paradoksalno je većinski. No, ako računamo na to da se uz agresiju, ratna djelovanja, različite vidove zločina i nadasve genocid nad stanovništvom određenog područja sada i nad većinskim jezicima može izvršiti lingvocid ili jezički genocid, vidjet ćemo da je to slučaj s bosanskim jezikom na području bh. entiteta Republika srpska, za šta je metonimija primjer Srebrenice.
U društvu u kojem postoji obavezno osnovno obrazovanje, ne samo pokušaj ubijanja jezika ili puštanja da neki jezik izumre već i nepodržana koegzistencija u širim sferama društva često može dovesti do jezičke i kulturne asimilacije za većinu govornika u roku od dvije do tri generacije, osim ako jezik i kultura dobiju snažnu podršku izvan obrazovnog sistema, tj. u široj društvenoj (političkoj) zajednici. Zato se valja zapitati za budućnost bosanskog jezika i bošnjačke kulture u dijelovima Bosne i Hercegovine u kojima bosanski jezik danas nema pozitivan društveni status.
Nasuprot njegovanju principa jezičke pravde i demokratskog pristupa uređenju društva, čime se afirmiraju i jezička prava i slobode, različiti modeli uređenja društvenih odnosa s početka devedesetih godina prošlog stoljeća doveli su do toga da se unutar bosanskohercegovačkog društva i države ostvare i mehanizmi jednoobraznog i unitarnog upravljanja društvom, bliski totalitarnim, nedemokratskim i autokratskim režimima – a koji će kroz različite vrste političkog imperijalizma direktno ostvarivati i jezički imperijalizam i lingvocid ili jezički genocid, i to kao jedan od posrednika u drugim oblicima imperijalizma te drugih vrsta cidiuma.
Tek je od septembra 1992. godine zvanično počela raditi Skupština RS-a, od kada se, a nikako prije, već može govoriti o nekoj od njegovih/njenih zvaničnih formi postojanja, prije nego što je ono ovjereno Mirovnim sporazumom u Dejtonu. (Također, već je početkom 1991. bosanska vlada uvela u proceduru Deklaraciju o državnoj suverenosti i nedjeljivosti Republike Bosne i Hercegovine, što je odvelo Bosnu i Hercegovinu u nezavisnost; samo je, jednostavno, tada lakše bilo provesti u djelo paradržavne nego državne naume).
Inače, zanimljivo je komparativno sagledati stanje i s okolnostima u Hrvatskoj.
Naime, nakon što je krajem septembra 1990. godine “Srpsko nacionalno vijeće” proglasilo u SR Hrvatskoj autonomiju srpskog naroda, krajem maja 1991, nakon okupacije Hrvatske na njenoj teritoriji formirana je paradržavna tvorevina tzv. Republika Srpska Krajina (RSK), a s ciljem stvaranja Velike Srbije, čime se zamišljena RSK naslanjala na zamišljenu teritoriju Srpske republike Bosne i Hercegovine (“nastale” 9. januara 1992), i to u sjeverozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Formiranje RSK u Hrvatskoj doslovno se može poistovjetiti s paradržavnim hrvatskim ili srpskim teritorijama na području Bosne i Hercegovine.
I u Bosni i Hercegovini i u Hrvatskoj formirano je nacionalističko paradržavno srpsko/hrvatsko školstvo u kojem je nametnut isključivo srpski/hrvatski jezik, a postojale su paradržavne nacionalne srpske/hrvatske saobraćajne tablice i novčanice. Hrvatska šahovnica na saobraćajnim tablicama i u školskim svjedodžbama u Bosni i Hercegovini, hrvatski jezik u školi, hrvatske novčanice u platnom prometu (dio neuspjelog nauma za ostvarenje plana za formiranje Velike Hrvatske) – i analogno, srpska obilježja na saobraćajnim tablicama i u školskim svjedodžbama u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, srpski jezik u školi i srpske paradržavne novčanice u platnom prometu – isti recepti, isti planovi, isti propali pokušaji! (Ali, isti koraci i ka genocidu nad bosanskim jezikom i kulturom!)
Naime, nakon izlaska nekih (ne svih!) srpskih političara iz Skupštine SRBiH (ne Skupštine Srpske republike BiH, već Skupštine socijalističke republike Bosne i Hercegovine) oni u početku djeluju kao tzv. Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, dok je od 28. februara 1992. (od devete sjednice) dat prijedlog da se umjesto tzv. Ustava Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine, raspravlja o tzv. Ustavu Srpske republike Bosne i Hercegovine, pa je ova izmjena i usvojena. Iako sa srpskim prefiksom, iza naziva republika stajalo je Bosna i Hercegovina. No, i dalje se koristila formulacija Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Ustav te famozne srpske Bosne i Hercegovine, Srpske republike Bosne i Hercegovine, objavljen je u Službenom glasniku srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, broj 3/92, a proglašen je na 14. sjednici Skupštine, održane 27. marta 1992. godine.
No, i dalje su se, sada već u okviru Srpske republike Bosne i Hercegovine, održavale sjednice Skupštine srpskog naroda Bosne i Hercegovine. Ranije je Deklaracija o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine objavljena u istom službenom glasniku 27. januara 1992, donesena 9. januara 1992.
No, ime Bosne i Hercegovine u ovoj famoznoj devetojanuarskoj Deklaraciji (koja tog 9. januara još nije značila ništa, ili koja tada bukvalno još nije bila živa) “uvest će se u život danom eventualnog priznavanja nezavisnosti Bosne i Hercegovine” ili “Uvođenje Deklaracije u život odložit će se na neodređeno vrijeme pod uslovom da zahtjev za priznanje nezavisnosti Bosne i Hercegovine njegovi podnosioci povuku...”
Dakle, ime Bosne i Hercegovine spominje se nekoliko puta, a u kontekstu osnivanja tzv. nove republičke teritorije spominje se u dvije različite veće formulacije. Prvo, kroz formulaciju zasnovane odluke da se pristupi “formiranju Republike srpske Bosne i Hercegovine” (preambula), zatim i kroz donošenje “Deklaracije o proglašenju republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” (naslov), a na koncu kroz formulaciju da se “proglašava Republika srpskog naroda Bosne i Hercegovine” – ruku na srce, očigledno je formulacija o tzv. republici dodatno precizirana srpskim imenom (pridjevom), s naumom da se osnuje SRPSKA Bosna i Hercegovina (gluho bilo!), ali – Bosna i Hercegovina. Nije zato čudo da se tamošnje rukovodstvo poslije nastavilo gnušati svega bosanskog, pa im je i u imenima naših gradova smetao pridjev bosanski (jer ih podsjeća gdje su!), a da im ne smeta bosanski jezik...
Mnogo kasnije predložen je ustavni amandman, i to s nekoliko prijedloga, za potpuno nove alternativne nazive – prvo da se Srpska republika Bosna i Hercegovina ubuduće zove Srpska Demokratska Republika, pa zatim i Demokratska Republika Svetosavska, a potom i čitav niz naziva: Zapadna Srpska Republika, Centralna Srpska Republika, Zapadna Republika Srbija, Srpska Republika, Srpska država, Republika zapadnih Srba, Republika Slavija i Srpska Demokratska Republika Slavija. Nakon glasanja, pobijedio je naziv Srpska Demokratska Republika, a iza njega naziv Srpska Republika, pa je tek naknadno, ipak jednoglasno prihvaćen naziv Srpska Republika (samo je izbačen dio Bosna i Hercegovina). Tako je u svojoj prvoj zvaničnoj formulaciji to bila neka bezimena (nadasve besmislena!) “republika”, nastala na zasjedanju održanom 12. augusta 1992. godine.
Ipak, današnji naziv Republika srpska donesen je već na sljedećem zasjedanju održanom 15. septembra 1992. godine, i to na takav način da su se zastupnici “dogovorili” kako su na prethodnoj sjednici napravili greške u zapisniku, dakle, slagali su, pa su prilikom usvajanja Zapisnika sa XIX sjednice kazali da je novi naziv Republika Srpska, i tako kroz izmišljene greške i dogovorene laži zapravo dobili svoj RS.
Tako je tek od septembra 1992. godine zvanično počela raditi Skupština RS-a, od kada se tek može govoriti o njenom postojanju. Interesantno je da su na osnovu ovih izmjena u nazivu zacrtane “srpske teritorije” zvanično postojale i (hronološki) tri vrste vojnih registarskih tablica, na kojima je u početku stajalo prvo “BCP БиХ”, zatim samo “BCP” (bez Bosne i Hercegovine), i tek na kraju famozno “BPC”. SR je postao RS, tako što su S i R mijenjali mjesta. Slično, na srpskim novčanicama štampanim u Banjoj Luci i 1993. godine zadržao se naziv Bosna i Hercegovina.
Gradovi i općine na području tzv. Srpske republike Bosne i Hercegovine, kasnije entiteta Republika srpska (dalje: RS), nisu (bili) jednonacionalno naseljeni i ne mogu se identitarno jednoliko posmatrati kada govorimo o jezičkom i nacionalnom identitetu. U području RS-a valja krenuti od Srebrenice, gdje je predominantno 1991. bosanski jezik bio u većini, sa 72,89%, a većina iznad 50% zadržana je i na posljednjem popisu (v. Popis 2013).
SREBRENICA 1991.
72,89% bosanski jezik (26.726) 78,2 % Muslimani (27.572)
0,01% hrvatski jezik (5) 0,1 % Hrvati (38)
19,63% srpski jezik (7.199) 22,7 % Srbi (8.315)
6,36% srpskohrvatski j. (2.333) 1,04% Jugosloveni (380)
0,04 hrvatskosrpski j. (13)
SREBRENICA 2013.
54,2% bosanski jezik (7.265) 54,1% Bošnjaci (7.248)
0, 1% hrvatski jezik (7) 0,1% Hrvati (16)
45, 0% srpski jezik (6032) 45,0% Srbi (6028)
0, 8% ostalo (105) 0,9% Ostali (117)
I pored značajnih društveno-političkih promjena, iznenađujuće je naročitu dominantnu poziciju bosanski jezik ipak zadržao u Srebrenici. Kontekstualizacija ranije brojke od preko 70% bošnjačkog stanovništva i bosanskog jezika vodi nas primisli da je upravo ovaj podatak moguće bio jedan od povoda za etničko čišćenje i genocid, naročito s obzirom na blizinu Srebrenice srbijanskoj granici. No, nije samo Srebrenica imala bosansku jezičku dominaciju.
Po opredjeljenju stanovnika, gradovi/općine s područja današnjeg RS-a s izrazitim procentom (dominirajućeg) bosanskog jezika nad srpskim jezikom 1991. godine su: Srebrenica 72,89%; Trnovo 64,00%; Bratunac 61,22%; Višegrad 59,45%; Rogatica 55,66%; Vlasenica 53,03%; Zvornik 52,74%; Foča 48,75%; Čajniče 43,35%; Prijedor 39,38%; Doboj 34,45% i Modriča 24,71% (v. Popis 1991).
Pošto nam je u kontekstu postavljene teme bitna i konkurentna, a ne samo dominirajuća pozicija jednog jezika nad drugim, izdvajamo i druge podatke. Naime, gradovi/općine s područja današnjeg RS-a sa značajnim (djelimično konkurentnim) procentom bosanskog jezika 1991. godine su: Han Pijesak 35,22%, Ugljevik 35,03%; Gacko 32,61%; Lopare 32,43%, Kalinovik 30,06%; Sokolac 27,90%; Bosanski Novi 28,26%, Kotor Varoš 28,23%; Bijeljina 25,13%; Rudo 23,93%; Pale 23,28%; Nevesinje 21,08%; Bosanska Gradiška 21,08%; Teslić 17,55%; Šipovo 17,36%; Bosanska Dubica 16,98%; Trebinje 11,72%, Bileća 10,76; Derventa 9,90%; Bosanski Brod 9,64% i Mrkonjić Grad 9,59%, i drugi (v. Popis 1991).
Naravno, ne treba ni posebno isticati kolike su se promjene dogodile nakon etničkog čišćenja i genocida na ovom prostoru, što se opet drastično očitovalo i na rezultate popisa iz 2013. godine. No, pomalo “neočekivano”, npr. općina Vukosavlje na posljednjem popisu ima 48,3% bosanskog naspram 33% srpskog jezika (v. Popis 2013), a i Srebrenica je, kako rekosmo, zadržala raniju dominaciju bosanskog jezika, sa sadašnjih 54,2% (što jeste ipak za trećinu smanjeno u odnosu na ranije stanje).
Osim Srebrenice (54,1%) i Vukosavlja (48,3%), ostali gradovi/općine na području RS-a gdje je na posljednjem popisu (2013) zabilježen nešto značajniji udio bosanskog jezika (značajniji u odnosu na djelimično “očekivani” nikakav ili veoma mali udio) su: Osmaci 48,2%; Novo Goražde 47,5%; Trnovo 40,9%; Bratunac 38,4%; Milići 36,8%; Zvornik 33,8%; Prijedor 32,8%; Kotor Varoš 26,6%; Jezero 25,4%; Bosanska Kostajnica (Kostajnica) 24,5%; Bosanski Novi (Novi Grad) 23,9%; Doboj 21,9%; Teslić 19,2%; Čajniče 18,1%; Bosanska Gradiška 14,%; Ugljevik 13,9%; Han Pijesak 12,6%; Modriča 12,6%; Bijeljina 12,1%; Rogatica 10,5%; Bosanska/Kozarska Dubica 10,3%; Višegrad 9,7%; Lopare 9,0%; Bosanski Brod (Brod) 9,6%; Rudo 8,7%; Prnjavor 8,4%; Šamac 8,1%; Derventa 7,4% i Foča 7% (v. Popis 2013).
Za kraj, valja istaći da je naše javno insistiranje na pozitivnom statusnom pozicioniranju bosanskog jezika danas u širim društvenim sferama (nasuprot nekim mišljenjima da se tu radi o “sužavanju”) zapravo itekako utemeljeno u činjenici da je bosanski jezik onaj koji se prostire na cijelom bosanskohercegovačkom prostoru, u ovoj ili onoj mjeri, a što je lahko provjerljivo na kartama iznad.
Predočene rezultate provedenih popisa stanovništva treba iščitavati naročito u vezi s primjerima izrazito negativne statusne pozicije bosanskog jezika u entitetu Republika srpska, ali i polazne osnove za sistemsko rješavanje ovog izuzetno velikog društvenog problema.
Predočene karte smo namjenski izradili da bismo na osnovu provedenih popisa stanovništva (Popis 1991. i Popis 2013. godine) pokazali rasprostranjenost bosanskog jezika u Bosni i Hercegovini (na osnovu opredjeljenja njenih građana). Naravno, uočljiva je i vidna promjena nakon agresije i genocida, a što, ipak, u konačnici nije smetalo bosanskom jeziku da se i dalje kako-tako održi na cijeloj bosanskohercegovačkoj teritoriji.
Oni koji (npr. u Sarajevu) insistiraju da se kod pokušaja i potrebe pozitivnog pozicioniranja bosanskog jezika u širem društvenom statusu “ne smije” govoriti samo o bosanskom, jer je to “sužavanje”, zapravo se igraju obrnutih teza i nisu ni svjesni da onda kada bosanskom iz ovog ili onog razloga imaju snažnu potrebu dodati ono H ili ono S (kao u onom nekadašnjem BHS jezik) – time upravo oni za svoju polaznu osnovu uzimaju bosanski jezik kao nešto “suženo” ili, ne daj Bože, obogaljeno ili nedovoljno...
