Biblioteke se u Bosni i Hercegovini javljaju polovinom 15. stoljeća, iako pomene biblioteka i skriptorija imamo još stoljeće prije, s obzirom na to da su samostani i tada prikupljali vrijedne religijske spise. Osmansko Carstvo je već stoljećima imalo afirmativan odnos prema knjizi, te su svojim dolaskom na područje Bosne i Hercegovine tu tradiciju donijeli i kod nas. Prve knjige vezane uz orijentalno-islamsku kulturu su u Bosnu donijeli imami, šejhovi, ljekari, muftije i kadije koje su bile u pratnji osmanske vojske, a nakon učvršćivanja pozicija u predjelima Bosne, Osmanlije su osnivale džamije, mektebe, tekije, i za funkcionisanje ovih ustanova, knjige su bile neophodne. Od tih knjiga formirane su i prve biblioteke vjerskih ustanova, ali i privatne te javne biblioteke u Bosni i Hercegovini.
Knjiga „Bosanske biblioteke osmanskog doba“ autora mr. Osmana Lavića na sveobuhvatan način govori o bibliotekama svih vjerskih zajednica u Bosni i Hercegovini, a koje su u toku osmanskog perioda bile u funkciji. U ovoj knjizi predstavljeno je 25 biblioteka, od kojih su tri džamijske, 15 medresanskih, četiri javne, dvije mektebske i jedna tekijska.
Iako bosanski srednji vijek nije institucionalizirao niti jedan tip baštinske ustanove (biblioteke, arhivi, muzeji) govoreći u strogo formalnom smislu, ali su vlastelinske i dvorske prakse proizvodnje, sabiranja te čuvanja predmeta koje danas prepoznajemo kao baštinske zasigurno postojale, čemu bi u prilog govorila i nekoć bogata proizvodnja raznolikih predmeta da, stjecajem burnih ratnih okolnosti te nestabilnosti podneblja, mnogi nisu otuđeni, raseljeni te uništeni. U kasnijem, osmanskom periodu najprije će se odigrati institucionalizacija biblioteka, dok su pred sami kraj osmanskog perioda u Bosni evidentne težnje za institucionalizacijom muzejske djelatnosti, a posredno i arhivske kroz djelatnost te modernizaciju poslovanja Vilajetskog arhiva, što će, u slučaju muzejske djelatnosti u austrougarskom periodu, rezultirati institucionalizacijom muzejske djelatnosti, dok se ideja osnivanja Zemaljskog arhiva ipak neće realizirati niti unutar ozbiljnije planiranog austrougarskog okvira.
Kako navodi Lejla Kodrić Zaimović u tekstu “Sinkretizmi baštinskih ustanova”, pismenost, proizvodnja pisane građe te sabiranje predmeta zasigurno su u srednjovjekovnoj Bosni njegovani u vladarskim i plemićkim dvorovima, ali i u samostanima, čiji se prvi tragovi spominju u 14. stoljeću, s njima u početku i omanje kolekcije knjiga – ne i izdvojene biblioteke, što je praksa koja će se postupno razvijati, posebno unutar osmanskog perioda u Bosni. Jačanjem prvih samostanskih kolekcija knjiga – koje se uz biblioteke islamske vjerske zajednice osmanskog perioda u Bosni opravdano smatraju jednima od ishodišta baštinske djelatnosti ovih podneblja – započinje duga historija institucionalnog djelovanja baštinskih ustanova u Bosni i Hercegovini. I u manastirima postoji proizvodnja knjiga, mahom liturgijskog karaktera, koja će se značajnije razvijati kroz osmanski period naovamo, dok će istovremeno u burnoj historijskoj te nerijetko otvorenoj ideološkoj ulozi manastira naspram ne samo osmanskih već i kasnijih austrougarskih vlasti nerijetko ne samo stradavati nego i rezultirati uništenjem rukopisnog blaga.
Tradicija čuvanja i zaštite građe koju danas svrstavamo u arhivsku, bibliotečku i muzejsku građu u Bosni i Hercegovini iznimno je duga, istovremena ondašnjim širim evropskim okvirima, manjeg opsega, ali neupitne vrijednosti, jednakih ciljeva, principa očuvanja i funkcionalnosti, riječju, jednakog značaja i uloge, posebice u lokalnom, matičnom kontekstu, navodi Kodrić Zaimović.
Iako je u Bosni i Hercegovini sačuvano svega nekoliko povelja iz srednjeg vijeka, koje su danas pohranjene u Arhivu Bosne i Hercegovine te u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine, jer se većina građe o srednjovjekovnoj povijesti Bosne i Huma nalazi izvan granica zemlje, ipak se iz istraživanja Ante Babića, Pavla Anđelića, Gregora Čremošnika te i kasnijih autora otkrivaju specifičnosti kancelarija bosanskih vladara, tipa natpisa na narodnom, a ne samo na latinskom jeziku, odabira njemačkog umjesto italijanskog pergamenta, konzistentnosti pisarevog potpisa, simbolike crvene boje pečatnog voska kao isključivo vladarske i dostupnim preživjelim tragovima prošlosti, uključujući i popis depozita porodice Hranići (Kosača) pohranjen u Dubrovniku, postojalo je organizirano čuvanje spisa, knjiga i ostalih dragocjenosti, nerijetko i skupno, i to na dvorovima istaknutih velikaša, iako su za srednjovjekovni bosanski i humski okvir čuvanja baštinske građe iznimno važni i samostani, koji će tradiciju pohrane i čuvanja nastaviti te razviti i u osmanskom periodu, i danas bivajući mjesta pohrane važnih osmanskih i drugih dokumenata, kodeksa, inkunabula i drugih vrijednosti.
Mnoge kulturne tekovine vezane uz ono što danas određujemo kao baštinske ustanove uspostavljene su još u osmanskoj Bosni, integrirajući se ulaskom ovih podneblja u sastav Osmanskog carstva te u već izraslu, višestoljetnu islamsko-orijentalnu pismovnu i kulturnu tradiciju, ali i istovremeno ne zatirući te ipak kontinuirajući, istina bitno drugačije, postojeće pismovne i druge kulturne prakse srednjovjekovne Bosne. Nova religija, kultura, jezici i pismo, riječju, novi kulturni i duhovni ambijent presudno će utjecati na uspostavu te na ranu institucionalizaciju baštinskih ustanova, od kojih neke, poput Gazi Husrev-begove biblioteke – kao jedne od najstarijih evropskih biblioteka uopće – postoje i danas. Prve ozbiljnije kolekcije knjiga na ovim prostorima vezane su uz vjerske, odnosno vjersko-obrazovne ustanove, uz džamije, mektebe, medrese i tekije te uz crkve, samostane i manastire, što je praksa koja će se, uz privatno sabiranje knjiga, nastaviti stoljećima, sve do, recimo, devetnaestostoljetnih biblioteka kulturno-prosvjetnih društava, državnih škola, te još kasnijih radničkih, specijalnih i javnih biblioteka 20. stoljeća, ali i preživjevši uz matične vjerskoobrazovne ustanove sve do danas.
Iako će se s austrougarskim periodom u Bosni i Hercegovini pojaviti mnoge tekovine ondašnje zapadnjačke kulture, dio tog utjecaja vidljiv je i djelatan već i ranije, u modernizaciji Osmanskog carstva posljednjih decenija 19. stoljeća, što će za Bosnu i Hercegovinu imati direktne učinke i u onome što određujemo kao knjižnu kulturu, posebno s obzirom na otvaranje Vilajetske štamparije u Sarajevu, a kratkotrajno i u Hercegovini. Ovakvo što rezultiralo je porastom publikacija na bosanskom jeziku te uopće snažnom proizvodnjom prije svega periodičnih, a potom i ostalih tipova publikacija. Posljedica razvoja štamparske i novinske djelatnosti jeste i postepena pojava knjižarske djelatnosti – koja će buknuti upravo u narednom, austrougarskom periodu – jačajući fondove ne samo postojećih bibliotečkih ustanova već i onih posve novih, dotad nepoznatih, tipa državnih biblioteka, biblioteka državnih škola, biblioteka radničkih društava i slično, dok istovremeno jača i privatno kolekcioniranje knjiga, bilježeći veliki uspon privatnih biblioteka među svim konfesijama. Nerijetko su privatne biblioteke uglednika, posebno od ovog perioda naovamo, jednako kao i novoosnovane knjižare, knjigu davale na posudbu, funkcionirajući na razmeđi privatnog i javnog te popunjavajući, na izvjestan način, očiglednu prazninu koja je nastajala gašenjem istaknutih javnih ili medresanskih biblioteka osmanskog perioda, koje se u uvjetima nepovoljnog odnosa prema instituciji vakufa u austrougarskom periodu uopće ili gase, ili, u najboljem slučaju, slijevaju u Gazi Husrev-begovu biblioteku. Slijevanje brojnih, ne samo privatnih već i medresanskih, javnih i ostalih vakufskih biblioteka u Gazi Husrev-begovu biblioteku proces je doveden do vrhunca s novim odnosom prema vakufskoj imovini u austrougarskom periodu u Bosni i Hercegovini, pri čemu se i biblioteke iz državnog ili javnog dobra – iz predmeta općeg javnog interesa – pomjeraju u strogu konfesionalnu sferu – izmještajući se iz svog višestoljetnog okvira te dolazeći na sami rub egzistencije, što je, recimo, bio i put gašenja Osman Šehdijine biblioteke, ali i mnogih drugih manje poznatih biblioteka. Uloga Gazi Husrev-begove biblioteke u spašavanju rukopisa i fondova koji su ovim prilikama ostajali “bez krova nad glavom” historijska je i takva da na istom poslanju ostaje sve do danas. Tome treba pridružiti i kolekcioniranje te spašavanje arhivske građe i kulturnih artefakata, dakle – arhivske i muzejske građe, opet potvrđujući temeljnu hipotezu ove studije o sinkretičkim odnosima baštinskih ustanova u Bosni i Hercegovini, od njihovih ranih početaka, pa sve do danas. Uporedo s gašenjem mnogih vakufskih biblioteka, gdjegod slabljenjem utjecaja franjevačkih, ali i jačanja biblioteka dijecezanske redovne crkvene hijerarhije, traje i proces uspostave novih tipova biblioteka te nove mreže biblioteka u Bosni i Hercegovini pa, konačno, i onih baštinskih ustanova koje do ovog perioda nemaju svoju formalnu institucionalizaciju, kakva je, recimo, muzej. U austrougarskom periodu, u više ili manje pogodnim uvjetima, nastavljaju istrajavati biblioteke vjerskih zajednica, islamske, katoličke, pravoslavne i jevrejske, ali i biblioteke konfesionalnih škola te čitaonice i biblioteke uz društva. Uz biblioteke državnih ureda, radničkih udruženja te uz onu krovnu, najvažniju, najistaknutiju Biblioteku Zemaljskog muzeja zaokružuje se dotad najkompleksnija slika mreže biblioteka te srodnih ustanova u Bosni i Hercegovini, kao početak vremena od kojeg se fondovi i građa koju danas ocjenjujemo kao baštinsku građu počinju prikupljati, čuvati i interpretirati na naučnoj osnovi, u ustanovama naučnog predznaka te naučnog pristupa pohranjenoj građi. Novo vrijeme za baštinske ustanove u Bosni i Hercegovini zasigurno otvara uspostava Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine iz 1888. godine.
