Nedavno gledam dokumentarnu emisiju u kojoj se govori o tome kako se u japanskoj kulturi međuljudskih odnosa posebna pažnja vodi o izvinjavanju, a ide se do te mjere da vinovnici idu na svojevrsne kurseve u kojima uče postupke izvinjenja, pri čemu je fokus na razvijanju emotivne snage priznanja greške, uz praktično ovladavanje svojim egom i emocijama. Pomislim, kako i kod nas ne bi bilo loše da se tako neke dobre tekovine s dalekog Orijenta primijene i u našoj kulturi.

A kako je sve što postoji u društvu propraćeno i u jeziku, tako je razvijen i sistem leksičkog i performativnog načina iskazivanja izvinjenja. I gle, upravo sama pojava mora biti opisana jezikom, a u bosanskom je to čarobna riječ u obliku imperativa: izvini!, ili možda oprosti! ili možda halali, a u blažoj formi možda i pardon! Iako navedeni niz predstavlja svojevrsne sinonime, moglo bi biti da svaka od pojedinih oblika ukazuje na određeni stepen priznanja greške, pri čemu nije lahko odrediti težinu važnosti izraza za učinjeni prijestup i gdje će vrijednost ovisiti o ličnoj percepciji.

Vjerovatno najniži stepen traženja pravdanja kod druge osobe u smislu izvinjavanja jeste izraz pardon, koji može biti mijenjan u deklinaciji, ali u navedenom slučaju to se ne događa jer je npr. drukčije biti bez pardona, a drugo je reći kome pardon, koji je stigao iz francuskog jezika. Imperativ izvini čini se da je viši stepen od pardona, a ono što eventualno na to upućuje jeste i korelacije spram oblika oprosti, kojim se npr. od Boga traži oprost, ali se nikad ne upotrebljava izvinjenje Bogu, te u tom smislu, kad se od nekoga traži oprost, taj čin ima veći stepen od izvinjenja, pa bi moglo biti, ali nije apsolutno i do kraja dovedeno, da se oprost kod ljudi traži češće za emotivne i ljudske dobrohotne hakove, a izvinjenje u slučajevima kada se treba izviniti za neki prekršaj, fizički npr., a eventualno i materijalni.

Oblik izviniti, iako ima zajedničko porijeklo s glagolom izvinuti, upotrebljava se upravo u datom obliku: izviniti – izvinim, dok je izvinuti – izvinem, gdje morfološki oblik upućuje na razliku u značenju i dovodi se također i s pridjevom nevin, tj. ne-vin, za što u jeziku postoji uporednica u obliku vinovnik (vin-ov-n-ik-), prema kojem je to onaj ko je počinilac nekog prekršaja, prekršitelj, pa je nevin onaj ko nije učinio prijestup i zbog toga nema potrebu izvinjavati se nekom.

Oblik oprostiti, izveden iz prefiksa ob- i korijena -prost-, po porijeklu označava dovođenje u stanje jednostavnosti, običnosti, pojednostavljenja, odakle se izvodi značenje razriješiti od grijeha, što je u procesu stvaranja značenja vjerovatno povezano s teološkim porijeklom. U bosanskoj jezičkoj praksi, na kraju, ima i oblik halaliti, koji je izveden iz arapskog korijena h-l-l, iz kojega se, pored različitih potvrda, nalazi i značenje oprosta.

U odnosu na značenje upotrebe spram Boga, ova se leksema nikad ne upotrebljava u obliku iskanja halala od Boga, kao ni izvinjenja, dok je uobičajeno tražiti oprosta. Pri tome, imperativ halali uključuje i kategoriju islamske provenijencije, čime je spektar značenja složen i istovremeno važan u proizvođenju novih značenja.

Kako bi se, parafrazirano, kazalo u jednoj pjesmi: „Moglo bi bit' da je lakše umrit', / nego judima reć': Halali!“    

***

Dr. sc. Alen Kalajdžija naučni je savjetnik Instituta za jezik Univerziteta u Sarajevu, u kojem je obavljao i funkciju direktora u dvama mandatima. Njegova područja zanimanja jesu lingvistika i historija jezika. Do sada je ukupno objavio 72 rada, uključujući izvorne naučne članke, stručne radove i prikaze, a istovremeno je učestvovao na 54 domaće i međunarodne naučne i stručne konferencije, simpozija i okrugla stola, od čega su 25 učestvovanja od izbora u zvanje višeg naučnog saradnika. Učestvovao je na više od 60 stručnih tribina i promocija izdanja iz oblasti bosnistike. Urednik je više od 20 izdanja Instituta za jezik, od čega je u 14 izdanja bilo od izbora u zvanje višeg naučnog saradnika, te je bio recenzent niza različitih naučnih i stručnih djela iz oblasti bosnistike