Hejdar Alijev kao simbol progresa i nezavisnosti Azerbejdžana

Opsotojnost i prosperitet Azerbejdžana tokom posljednjih trideset godina 20. stoljeća i početkom 21. stoljeća izravno su vezani za ime Hejdara Alijeva. Trinaest godina je, od 1969. do 1982. godine, upravljao Azerbejdžanskom Sovjetskom Socijalističkom Republikom, a od juna 1993. do decembra 2003. godine bio je šef države – predsjednik nezavisne Republike Azerbejdžan.

Rijedak slučaj u historiji predstavlja činjenica da je Hejdar Alijev upravljao Azerbejdžanom za vrijeme dva društveno-politička sistema. Tokom prvog perioda upravljanja – u sovjetsko doba – on je uzdigao Azerbejdžan u svim oblastima do vodećeg mjesta u SSSR-u, što je bio rezultat reformi provođenih u socijalno-ekonomskoj sferi i u oblasti kulture, kao i dostignuća, koja su bila rezultat dalekosežne politike, čime je postavljen čvrst socijalno-ekonomski i kulturni temelj i baza za period državne neovisnosti zemlje. 

Hejdar Alijev rodio se u Nahičevanu 10. maja 1923. godine u porodici željezničkog radnika kao četvrto od osmoro djece.

Po završetku Pedagoške gimnazije 1939. godine, studirao je arhitekturu na Azerbejdžanskom industrijskom institutu. Početak Drugog svjetskog rata prekinuo je njegovo obrazovanje.

Od ljeta 1943. godine radio je kao šef odjeljenja u Nacionalnom komesarijatu unutrašnjih poslova Nahičevanske ASSR i u Nacionalnom savjetu Nahičevanskih ASSR. U ljeto 1944. godine prebačen je u službu Državne bezbjednosti. Pridružio se Komunističkoj partiji SSSR-a 1945. godine, a iste godine završio je obuku u operativnoj školi MSP SSSR-a. Nakon toga se vratio u Nahičevan gdje je radio u vojno-obavještajnoj službi. Na 30. godišnjicu sovjetske vojske i mornarice 1948. godine Allijev je nagrađen jubilarnom medaljom i tada je unaprijeđen u čin komandanta. Od te godine je vodio 5. odeljenje MUP-a Azerbejdžana.

Između 1949. i 1950. godine pohađao je Školu za obuku Odsjeka za operacije URBM-a MSS-a za prekvalifikaciju u Lenjingradu, koju je završio sa velikim uspjehom. Nakon toga se vratio u Baku i ubrzo dobio čin kapetana. Od 1953. godine radio je u istočnom odjeljenju KGB-a. Zamjenikom šefa KGB-a u Bakuu imenovan je 1956. godine. Pohađao je na katedri fakulteta istorije Državnog univerziteta u Azerbejdžanu, gdje je diplomirao. Od 1960. godine bio je šef Odjeljenja za kontraobavještajne poslove vijeća ministara Azerbejdžanske SSR.

Na mjesto šefa azerbejdžanskog KGB-a imenovan je 21. juna 1967. On je bio prvi Azerbejdžanac koji je to postao nakon Mir Dzafara Bagirova. Ostao je na toj dužnosti do 14. jula 1969. godine. Kao šef azerbejdžanskog KGB-a, mnogo je doprinio nacionalizaciji i obuci stručnjaka za obavještajne poslove. Uskoro je unaprijeđen u čin general-majora.

U julu 1969. godine izabran je za predsjednika CK AZKP. U prve dvije godine na čelu Republike otpustio je desetak ministara, sekretara stranaka u regionalnim ograncima. U prvih pet godina vladavine zamijenio je dvije trećine Vijeća ministara, osam od deset članova stranačkog biroa, tri od četiri sekretara Centralnog komiteta, trinaest od četrnaest šefova divizije CK, trideset sedam od četrdeset pet sekretara pokrajinskih stranaka.

Popunjavajući pozicije svojim ljudima, Alijev je već tada polahko počeo pripremati mnoge kadrove za kasniju nezavisnost Azerbejdžana. Nakon preuzimanja vodstva, životni standard u Azerbejdžanu je porastao, iako je bio ispod sovjetskog prosjeka. U Azerbejdžanu je 1970. godine dohodak po glavi stanovnika iznosio samo 63 posto prosječnog sovjetskog dohotka po glavi stanovnika, da bi dostigao 80 posto do 1980. godine. Azerbejdžanski SSR pod vodstvom Alijeva zabilježio je rast industrijske i poljoprivredne proizvodnje i temeljno očistio korupciju te ojačao stranačke ideološke stavove, ali diskretno i nacionalne stavove. U januaru 1981. godine, na 30. kongresu AKC-a, predložio je temeljitu rekonstrukciju visokog obrazovanja kroz snažniju partijsku ulogu među nastavnicima i školama, umjetnosti i društvenim naukama.

Alijev je vodio politiku balansiranja u odnosima s centralnom vladom. Simbolično, on je vratio ostatke pisca Huseina Džavida, koji je umro u izbjeglištvu u Sibiru 1941. godine u vrijeme Staljinovog čišćenja, i time probudio u Azerbejdžancima nacionalni ponos. Istovremeno, on je održavao dobre odnose sa sovjetskim generalnim sekretarom Leonidom Brežnjevom i izbjegavao sukobe s Moskvom.

Ipak, pošto je pripadao konzervativnim anti-reformskim snagama u SSSR-u, Alijev je bio prisiljen da napusti pozicije, službeno iz zdravstvenih razloga, ali pozadina je bila sasvim drugačija – težnja za slobodnom Azerbejdžana otrgnutim od ruske dominacije. Zbog krvoprolića koje je Sovjetska vojska počinila nad nevinim stanovništvom glavnog grada Azerbejdžana Bakua 20. januara 1990. godine, Alijev je nastojao da kazni organizatore i počinioce. U znak protesta protiv komunističkog rukovodstva SSSR-a, Alijev je napuštio Komunističku partiju u julu 1991. godine, i postao potpuno posvećen borbi za obnovu nezavisnosti Azerbejdžana.

Po povratku u Azerbejdžan u julu 1990. godine, najprije je živio u Bakuu, a zatim u Nahičevanu. Iste godine izabran je za zamjenika u Vrhovnom Sovjetskom Savezu Azerbejdžanske SSR. Između 1991. i 1993. godine bio je predsjednik Narodne skupštine Nahičevanske autonomne republike i zamjenik predsjednika Azerbejdžana. Na osnivačkoj skupštini Nove azerbejdžanske stranke održanoj 1992. godine u Nahičevanu izabran je za njenog predsjednika. Na prvim demokratskim izborima održanim u septembru 1991. godine, za predsjednika je izabran Ayaz Mutallibov, generalni sekretar Azerbejdžanske komunističke partije koji nije imao protukandidata. Mjesec poslije, 18. oktobra 1991. godine Azerbejdžan je postao nezavisan od Sovjetskog Saveza. Mutallibov u martu 1992. godine napušta položaj predsjednika, ali ga je Narodna skupština ponovno izabrala dva mjeseca nakon predsjedavanja. Novi izbori održani su u junu 1992. godine. Na izborima je pobijedio Abulfaz Elčibej, lider nacionalnog fronta. Alijev, koji je tada živio u Nahičevani, nije mogao da se kandidira.

Elčibej nije bio u stanju da se nosi s frakcijskim bitkama unutar azerbejdžanskog nacionalnog fronta ili da ovlada režimom; štaviše, on nije imao nikakvu vlast nad oružanim snagama. Zbog masovnog azerbejdžanskog poraza u Karabahu, Elčibej je uklonio jednog od ključnih komandanata u ratu, Surata Huseinova. Huseinove jedinice stoga su u junu 1993. godine dovele do otvorene pobune protiv Elčibeja, zauzele grad Gandža i krenule prema glavnom gradu Bakuu. Da bi se izbjegao državni udar, Elčibej je pozvao Alijeva da posreduje u nastaloj krizi.

Alijev je prihvatio poziv i stigao u Baku avionom. Alijev je brzo djelovao. Pregovarao je s Huseinovom. Huseinov je ubrzo dobio mjesto premijera, ali ga nije dugo zadržao. Alijev je 15. juna 1993. godine izabran za predsjednika Narodne skupštine Azerbejdžana, čime je privremeno stekao predsjedničku vlast. Tri dana poslije Elčibej je otišao u svoj dom u selu Keleki kod Nahičevana. U međuvremenu je Alijev napravio referendum kojim je Elčibeju izglasano nepovjerenje. Alijev je izabran za predsjednika 3. oktobra 1993. godine sa 98,8 posto glasova.

Kada je stigao u Baku, Azerbejdžan je proživljavao poraz u mnogim oblastima. Rat s Armenijom bio je izgubljen, gradovi prenatrpani izbjeglicama, ekonomija je propala u ekonomskoj zoni bivšeg Sovjetskog Saveza. Rusija i Iran imali su neprijateljski stav prema Azerbejdžanu, a Zapad nije bio zainteresiran. Alijev je uspio da pruži stabilnost državi. On je ukinuo neke od Elčibejovih odluka i tako uspio normalizovati odnose u okruženju. Najveći problem s kojim se suočio bio je Nagorno-Karabah kojeg je pokušao vratiti.

Da bi uklonio prijetnju, oslobodio je jedinice posvećene Nacionalnom frontu. Pred njim je bio zadatak stvaranja stvarnih oružanih snaga. U decembru 1993. godine pokrenuo je novu vojnu kampanju u Karabahu koja je trajala do proljeća 1994. godine. U maju 1994. godine, posredstvom Rusije, postignut je sporazum o okončanju armensko-azerbejdžanskog rata. Alijev je pokušao popraviti odnose s Rusijom i Iranom te istovremeno izgraditi bolje odnose sa Zapadom. Vodio je spoljnu politiku balansiranja za koju je vjerovao da je neophodna radi preživljavanja Azerbajdžana u nezgodnom okruženju, te radi oživljavanja privrede. Uspješno je vodio spoljnu politiku s Iranom te se nije uzdizao pred Rusijom, što je bila taktika njegove realne politike. Alijev je održavao dobre odnose s Turskom.

Tursku je smatrao strateškim partnerom i vratima prema Zapadu za azerbajdžansku privredu, te je zbog toga vjerno održavao prijateljstvo s njom. Također, Turska je bila siguran prolaz za azerbajdžansku naftu prema zapadnom tržištu. 

Hejdar Alijev je iza sebe je ostavio Azerbejdžan s jakom i stabilnom vladom i vlašću s jakim ekonomskim i nacionalnim prosperitetom. Alijeve godine vladanja Azerbejdžanom predstavljaju godine zlatnog preporoda i napretka na svim poljima i u svim sferama od agrarne reforme do spoljne politike. 

Za vrijeme rukovodstva Alijeva, Azerbejdžanska Sovjetska Socijalistička Republika dostigla je veliki razvoj u politici, ekonomiji, kulturi i u drugim oblastima, bila je jedna od najrazvijenijih republika sovjetske države.

Dolaskom na vlast Alijeva po drugi put 1993. godine, Azerbejdžan je, otvarajući novu stranicu svoje historije, preduzeo korake usmjerene ka ostvarivanju ideje o stvaranju demokratske, pravne i sekularne države, koja se oslanja na nacionalne i svjetske vrijednosti, shvatajući da samo zrela i jaka država može garantirati ostvarivanje prava svojih građana, unapređenje prosperiteta ljudi, zaštitu prava i sloboda.

Naredni koraci onemogućili su rad destruktivnih sila, usmjeren protiv državnog integriteta i državne nezavisnosti, a zemlja se spasila od krvavog građanskog ustanka koji se nad njom nadnio.

Tokom vladavine Alijeva u Azerbejdžanu je proveden dosljedan i svrsishodan rad i ostvarene su reforme u svim sferama.

Obnova neovisnosti Azerbejdžanu dala je realne pravne osnove za integraciju suverene zemlje u međunarodnu zajednicu, izražavanje odnosa prema globalnim događajima, za predstavništvo u međunarodnim organizacijama, učešće u manifestacijama na visokom nivou koje su održavale te organizacije.

Nakon povratka Alijeva na čelo rukovodstva zemlje, zahvaljujući njegovoj politici, Azerbejdžan je za kratko vrijeme riješio mnoge svoje probleme, ušao je fazu održivog razvoja, u zemlji je uspostavljena centralna vlast, proširene su spoljašnje veze, otpočet je proces demokratizacije, postavljen je temelj nove naftne strategije u zemlji, potpisan je “Ugovor vijeka” i oživio je historijski Put svile.

Zahvaljujući naftnoj strategiji, čiji je kreator Hejdar Alijev, Azerbejdžan danas posredstvom mreže izvoznih plinovoda i naftovoda igra vodeću ulogu u energetskom koridoru Istok-Zapad i u energetskoj sigurnosti Evrope.

Hejdar Alijev umro je 12. decembra 2003. godine, kada mu je bilo 80 godina. Azerbejdžan, koji je on stvorio, postao je jedna od najrazvijenijih zemalja među bivšim sovjetskim republikama. Otpočela je nova faza razvoja Azerbejdžana.