Tri stoljeća srpsko-crnogorskog ubijanja Bošnjaka: Sve je počelo “istragom poturica”

Od Bečkog rata pa tokom cijelog 18. stoljeća sve se susjedne kršćanske sile i njihovi domaći pomagači bore da iskorijene i zatru Bošnjake kao muslimane. Sve se to zbivalo u vrijeme vjerske netrpeljivosti u kršćanskoj i katoličkoj Evropi, ali stradanja Bošnjaka nastavljaju se i u vijeku načelne vjerske tolerancije, građanskih i ljudskih sloboda.

U tom smislu, ideološki izvori genocida nad Bošnjacima u moderno doba leže u želji balkanskih, prije svega srpskih i crnogorskih vladajućih struktura, da njihovim istrebljivanjem stvore svoje etnički čiste teritorije, odnosno države.

Cijeli je taj proces otvoren takozvanom “istragom poturica”, ustvari pokoljem Bošnjaka u staroj Crnoj Gori početkom XVIII stoljeća.

Stara Crna Gora sastojala se od svega četiri nahije: Katunske (Cetinje), Riječke, Crmničke i Lješanske. Prema historijskim izvorima, krajem 17. stoljeća u staroj Crnoj Gori živjelo je između 800 i 1.000 Bošnjaka, kojih poslije 1711/12. na tom prostoru više nema.

Na Bošnjake, odnosno muslimane u staroj Crnoj Gori podsjećaju 52 toponima. Postojalo je šest džamija, od kojih nijedna nije sačuvana, ali se znaju njihovi lokaliteti i nazivi.

Pokolj Bošnjaka u Crnoj Gori izvršen je za vrijeme vladike Danila Šćepčevića Petrovića. Danila su za crnogorskog vladiku izabrali plemenski glavari na svom zboru 1697. godine. On je potom hirotonisan, odnosno zavladičen po crkvenom obredu oko 1700. od izbjeglog srpskog patrijarha Arsenija Čarnojevića. Od tada je položaj vladike crnogorskog, kao crkvenog i svjetovnog poglavara, postao nasljedan u kući Petrovića–Njegoša.

U historijskoj se literaturi spominju različite godine u kojima je izvršen pokolj nad Bošnjacima, od 1702. do 1708. godine. Većinom se smatra da je vladika Danilo na Božić 1702, na samu Badnju večer ili pred zoru, isjekao “sve Turke” u Crnoj Gori. To se mišljenje zasniva na jednom zapisu, koji navodno potiče od samog vladike Danila, u kojem on priča o izgonu “Turaka” upravo 1702. godine.

Vladika Danilo spominje tu svoj otkup iz Podgorice, gdje je, prema tekstu zapisa, bio na godinu dana prije “istrage poturica”. Sima Milutinović Sarajlija priča u svojoj Istoriji Crne Gore (Beograd, 1835) da je neki Demir-paša poslan iz Carigrada da izvrši inspekciju raje (da “teftiši raju”) i odmetnike dovede u red. On je među ostalima pozvao i vladiku Danila “na važni” razgovor. Vladika je tom prilikom zatvoren i “stavljen na otkup”. Po drugoj verziji, Zećani su, uz dozvolu skadarskog paše, pozvali vladiku na posvećenje crkve u selu Srpska. Vladika je tom prilikom u Podgorici zatvoren, a oslobodio ga je skadarski paša, uz otkup od 3.000 dukata.

Bilo kako, vladika je, čim se našao na slobodi, sazvao crnogorske glavare, koji su mu na Nikoljdan, vjerovatno 19. decembra 1701, dali vjeru “da će Turke između sebe izagnati”. Ali, žali se vladika Danilo u svom zapisu, “Crnogorci prevariše, na Turke ne udariše”.

Crnogorci su ponovno iznevjerili dogovor uglavljen s vladikom na Đurđevdan, vjerovatno 6. maja 1702. godine. Danilo ponovno razočarano konstatira da je dogovoreni rok došao i prošao, “a Turci ostadoše zdravo”. Štaviše, “još se počeše”, na nagovor Podgoričana, “množina turčiti”.

Vladika Danilo je onda odlučio da ucjenom i mitom pokuša ohrabriti Crnogorce “da Turke pobiju”.

U međuvremenu je čuo da se “skadarski Turci” spremaju da ga uhvate zato što je “bunio Crnogorce”. Zato je pozvao Vuka Borilovića i četvericu braće Martinovića i rekao im da ”ako neće Turke pobiti koji su među njima”, onda će se on “maći iz Crne Gore”. Kako su mu odgovorili da oni “ne smiju uložiti”, odnosno napasti Bošnjake, to im je kao poklon, a ustvari mito, dao svoju sablju, ćurak, pušku vezenu srebrom i deset dukata.

Mada su poklone zadržali, odbili su da idu na Bošnjake, dok im vladika ne da svoje ljude. Vladika kaže da su njegove ljude tražili zato što su se bojali da “jedan drugoga ne izdaju”.

Tako su trojica vladičinih momaka, odnosno tjelohranitelja, pošli s Borilovićem i Martinovićima i oni su ustvari prvi počeli “biti Turke”.

Prvi su na udaru bili Bošnjaci u Cetinjskom Polju, a zatim oni iz Crmnice i Rijeke Crnojevića. Oni koji nisu uspjeli uteći u Podgoricu ili Skadar, ubijeni su ili pokršteni. Smatra se da su potomci ovih pokrštenih danas Matanovići, Ramadanovići, Mustapići i drugi.

“Istraga poturica” nije prvi slučaj u evropskoj povijesti da se pokolj i likvidacija političkih i vjerskih neistomišljenika i protivnika vrši u noći velikih kršćanskih blagdana. Poznata je “sicilijanska večernja” (Vespri Siciliani), kada su Sicilijanci 1282. godine u Palermu u noći na uskršnji ponedjeljak ubili na hiljade pristalica napuljskog kralja Karla I Anžujskog. U Parizu je u noći uoči Svetog Bartolomeja, 23/24. augusta 1572. godine ubijeno oko 25.000 francuskih kalvinista ili hugenota.

Etički i historijski gledano, “istraga poturica” bio je čin lišen svakog “čojstva i junaštva”. Prema zapisu samog vladike Danila vidi se da se svi akteri tog događaja ponašaju jadno, a lažu jedni drugima čak i kada “daju vjeru”.

Bez obzira na tu historijsku realnost, pokolj i progon Bošnjaka iz Crne Gore u epskoj je tradiciji prikazan kao junački i etički čin. Cijeli je događaj transponiran i preveden na iskrivljeni epski jezik u Gorskom vijencu, dramskom spjevu crnogorskog vladike Petra Petrovića Njegoša. Tu se jedan čin, koji je u osnovi zločin, uzdiže na nivo časti i viteškog morala.

Od njegovog prvog objavljivanja u Beču, početkom 1847. godine, taj je epsko-dramski spjev postao kultnom knjigom genocidnog progona Bošnjaka samo zato što su muslimani.

Kako je opjevani pokolj nad Bošnjacima izvršen uoči Božića, to su srpski i crnogorski četnici, kad god su mogli, slijedili tu tradiciju i u Drugom svjetskom ratu svoje koljačke napade na Bošnjake započinjali na pravoslavno Badnje veče. Takvo stanje duha Krleža je jednom prilikom nazvao “krugom turske magije”.

“Kako se fascinantan krug turske magije”, pisao je Krleža, ”još uvijek nije ugasio u našim svijestima, više od svega govori Njegoš, čije parole još danas ubiru pljesak sa otvorene scene, kao da se u Gorskom vijencu govori o neposredno živim političkim problemima, a ne o jednom historijskom motivu na prijelazu iz 17. u 18. stoljeće.”

Bez obzira na pokolj i progon Bošnjaka, bošnjački prvaci Podgorice i Spuža su 1706. godine uzeli u zaštitu Crnogorce pred osmanskim vlastima, koje su se spremale da ih zbog stalne hajdučije rasele. Zbog ovog događaja ima mišljenja da “istraga poturica” nije izvršena 1702. godine, nego pod ruskim utjecajem 1711, odnosno na pravoslavni Božić, 7. januara 1712. godine.

Nakon što je 8. jula 1709. godine pobijedio kod Poltave švedskog kralja Karla XII, Petar I Veliki procijenio je da može zaratiti protiv Osmanlija kako bi učvrstio i proširio svoj mostobran na Azovskom, odnosno Crnom moru.

Krimski han je u novembru 1710. godine donio u Carigrad dokaze o ruskim prekršajima mira. On je ukazao na nužnost rata protiv Rusije, koja buni raju i ugrožava cijelu Rumeliju, odnosno sve evropske posjede Carstva. Februara 1711. godine u Carigradu je objavljen rat Rusiji.

Ruska vlada je u ovom ratu računala na pomoć Vlaha, Moldavaca, Srba i Crnogoraca, pa im je u tom smislu marta 1711. godine uputila posebnu povelju. Povelja je upućena u pojedine balkanske zemlje po trojici posebnih emisara: Mihailu Miloradoviću, Ivanu Lukaševiću i Ivanu Albanezu.

Nadanja Petra Velikog da će ruska vojska dobiti oružanu pomoć Vlaha, Moldavaca i austrijskih Srba nisu se ostvarila. Pozivu su se odazvali jedino Crnogorci, među koje je, kao ruski izaslanik, stigao general Miloradović. Oni su u ljeto 1711. godine intenzivirali svoju hajdučiju i četovanje, kao vid borbe protiv Osmanlija. Crnogorci su, zajedno sa Brđanima i susjednim hercegovačkim plemenima, napali utvrđene gradove Nikšić, Spuž, Podgoricu i Gacko, ali ih nisu uspjeli osvojiti.

Crnogorskom hajdučijom i napadom na ove gradove Bošnjaci su uključeni u rusko-osmanski rat. Ovaj je rat poznat kao Prutski pohod, jer su se glavne operacije vodile oko rijeke Prut u Moldaviji. Bošnjaci su tako, samo dvanaest godina od okončanja velikog bečkog rata, morali ponovno ići na daleka ratišta izvan granica Bosne.

^{(Izvor: Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, BZK “Preporod”, Sarajevo, 1998)}