Rumunija se sada nalazi na prvoj liniji odbrane NATO-a od ruske agresije. Uprkos tome, nedavni izbori za Evropski parlament otkrivaju stalnu prijetnju radikalnih desnih stranaka koju ne treba potcijeniti. Rješavanje izazova koje privlače ljude desnim ideologijama pomoći će jačanju ne samo Rumunije već i NATO-a u cjelini.
Zajednički Evropski parlament i lokalni izbori u Rumuniji u subotu, 9. juna donijeli su neočekivane vijesti jer Alijansa za Uniju Rumuna (AUR), desničarska populistička i nacionalistička stranka koja se pokazala dvosmislenom po pitanju Rusije i okupila se protiv vojne podrške Rumunije Ukrajine, ostvarili su malo niži rezultat od njihovih visokih projekcija. Međutim, iako ovaj početni neuspjeh može djelovati ohrabrujuće, potcjenjivanje značaja ovih rezultata bio bi pogrešan korak. AUR je dobio drugi najveći procenat glasova na izborima za Evropski parlament u Rumuniji i čak je postigao najviši rezultat među rumunskom dijasporom u pet zemalja. Ovo nisu zanemarljivi rezultati, posebno kada se uzmu u vezu sa podrškom koju je dobila još ekstremnija desničarska stranka Diane Șoșoacă, SOS Rumunija. Kontinuirana budnost protiv trajne žalbe AUR-a je ključna. Ukorijenjena podrška populističkim desničarskim strankama naglašava stalnu prijetnju, sa implikacijama i na domaću politiku i na širu stabilnost NATO-a.
Rumunija, glavni saveznik u NATO-u, doživjela je značajan porast svog strateškog značaja od ruske invazije na Ukrajinu 2022. godine. Kao država na prvoj liniji i jedna od samo tri zemlje NATO-a s pristupom Crnom moru, Sjedinjene Države naglašavaju ključnu ulogu Rumunije kao 'rastuće investicije'. To se najviše vidi u proširenju crnomorske vazdušne baze Mihail Kogalniceanu u jednu od najvećih u Evropi. Kako se opasnost od ruske agresije i destabilizujući efekti konkurencije velikih sila povećavaju, strateška vrijednost Rumunije će samo nastaviti rasti. Posebno je važno, pošto NATO radi na jačanju svog istočnog krila, da se Alijansa može osloniti na podršku i saradnju rumunskog rukovodstva. Postojanost AUR-a ima potencijal da destabilizuje ne samo politički establišment zemlje, već i evropske i transatlantske saveze.
To što će Rumunija ove godine po prvi put u Evropski parlament poslati političare krajnje desnice, predstavnike SOS Rumunije među kojima je i Șoșoacă, trebalo bi da bude razlog za zabrinutost.
Rumuni, posebno bogatiji, liberalni urbanisti, ponosili su se time što naizgled izbjegavaju globalni nalet populizma koji je zahvatio demokratije širom svijeta. Međutim, uspon i upornost AUR-a doveli su u pitanje ovu ideju, ističući osnovne struje nezadovoljstva koje se nalaze duboko u rumunskom društvu. Zaista, upravo zato što se AUR koristi duboko ukorijenjenim neslaganjima, umjesto da je uvoz iz inostranstva ili površan hir, predstavlja potencijalnu prijetnju kako za establišment tako i za zapadne saveznike Rumunije.
Na izborima za Evropski parlament, AUR je dobio 14,9 odsto glasova, a SOS Rumunija 5 odsto, dajući dvjema desničarskim strankama protiv establišmenta ukupno 20 odsto. Ovo predstavlja skoro polovinu glasova koje je dobila koalicija PSD-PNL (48,6 posto), pri čemu je AUR zauzeo ugodno drugo mjesto bez obzira na rezultate niže od očekivanih.
Značajno je da su Nacionalno-liberalna partija (PNL) i Socijaldemokratska partija (PSD), dvije najveće i rivalske stranke establišmenta, bile stjerane u ćošak da izlože zajedničku listu kandidata na izborima za Evropski parlament. Ova jasna posvećenost stabilnosti u suočavanju s ekstremizmom otkriva težinu prijetnje koju predstavlja AUR.
AUR je posebno kritikovan zbog svojih navodnih veza sa Moskvom. Dok je predsjednik stranke George Simion negirao optužbe, nazivajući Putina kriminalcem, a Rusiju najvećom prijetnjom s kojom se Rumunija danas suočava, sumnje i dalje postoje. Ovo je posebno podstaklo glasna rusofilija ličnosti poput bivšeg kopredsjednika stranke Claudiua Târziua.
Târziuova izjava u Jašiju 24. januara da bi Sjeverna Bukovina, u današnjoj Ukrajini, trebala biti vraćena Rumuniji kao dio šire kampanje za ponovno sastavljanje historijske Kneževine Moldavije, direktno odražava revizionistički narativ Rusije. Kako bi se izbjegle bilo kakve nejasnoće, Târziuovo pravo na ukrajinsku teritoriju praćeno je pozivima na bliži odnos između Rumunije i Rusije.
Slično tome, Șoșoacă je u više navrata jasno izrazio svoj proruski stav, predlažući zakon za aneksiju više ukrajinskih teritorija u aprilu 2023. Șoșoacăov SOS Romania, desničarska nacionalistička stranka opisana kao čak radikalnija od AUR-a, dobila je 5 posto glasova na izborima za Evropski parlament i najveći procenat glasova dijaspore u Velikoj Britaniji, Italiji i Njemačkoj. Ovaj stalni apetit za stavovima koji su čak ekstremniji od onih AUR-a naglašava zabrinjavajuće široku privlačnost krajnje desnice u Rumuniji.
Da li AUR direktno prima sredstva iz Rusije je diskutabilno. Bez obzira na to, zaokupljanje AUR-a kao vanzemaljskog entiteta zanemaruje činjenicu da rezonanca desnice leži u njenoj sposobnosti da artikuliše pritužbe sve razočaranijeg biračkog tijela koje se osjeća jednako ostavljenim nakon postkomunističke tranzicije i neoliberalnih obećanja.
Revolucija iz 1989. godine donijela je sa sobom val očekivanja – sa Zapada ideale demokratske politike i neoliberalni ekonomski poredak – očekivanja koja su za mnoge obične Rumune u više navrata bila osujećena. Rumunija se značajno razvila od ulaska u NATO i EU; njen BDP je jedan od najbrže rastućih u EU od 2010. Međutim, plijen rumunske evropske integracije i ekonomskog razvoja je neravnomjerno raspoređen. Prihodi gornjih 20 posto stanovništva su 6,5 puta veći od prihoda donjih 20 posto, a najgore prolaze ruralni i stari industrijski regioni istočne Rumunije. Rumunija i dalje pati od najgore imovinske nejednakosti u EU, pri čemu je 34 posto Rumuna u opasnosti od siromaštva. Podcijeniti popularnu privlačnost AUR-a znači povući se iza poznatih političkih argumenata i zanemariti realnost situacije koja se sada pokazuje kao plodno tlo za desničarski populizam.
AUR-ov brend desnog nacionalizma nije se pojavio iz ničega. Umjesto toga, koristi historijske presedane, u rasponu od krajnje desnog Legionarnog pokreta iz međuratnog perioda do, možda ironično, komunističkog nacionalizma Nicolaea Ceausescua, preko pravoslavnog tradicionalizma koji je opstao cijelo vrijeme. Desničarski konzervativizam nije stran rumunskoj političkoj tradiciji – uspjeh AUR-a, međutim, proizlazi manje iz bilo kakve koherentne ideologije, a više iz iskorištavanja široko rasprostranjenog razočarenja ljudi u mejnstrim politike i upornog bogatstva i društvenih nejednakosti.
Iako AUR nudi malo u smislu konkretne politike, on ima svoje ponavljajuće teme. Prihvatajući konzervativne stubove „porodice, nacije, krišćanske vjere i slobode“, AUR je zagovornik tradicionalnih porodičnih vrijednosti, ponovnog ujedinjenja Rumunije i Moldavije, nacionalističkog evroskepticizma i podrške Rumunima koji žive u inostranstvu. AUR-ov naglasak na konzervativnim vrijednostima odjekuje narativima koje propagiraju Viktor Orban i Vladimir Putin. Oba lidera zagovaraju tradicionalne porodične i kršćanske vrijednosti, pozicionirajući se u oštroj suprotnosti sa onim što smatraju „degenerisanim“ liberalizmom Zapada. Ova retorička usklađivanja su naglašena Orbanovom ljubaznošću prema Rusiji i njegovom sklonošću da naruši zapadni konsenzus o kritičnim pitanjima kao što su proširenje NATO-a i sankcije Moskvi. Upornost AUR-a prijeti da uvede još jedan neskladan glas.
Paralele između taktike AUR-a i taktika populističkih pokreta širom svijeta su upečatljive, a uspjeh AUR-a ne može se odvojiti od širih globalnih trendova. Populističke desničarske stranke su u porastu širom Evrope. Slično AUR-u, stranka Alternativa za Njemačku dobila je 16 posto njemačkih glasova, na drugom mjestu nakon koalicije između Kršćansko-demokratske unije Njemačke i Kršćansko-socijalne unije u Bavarskoj (CDU/CSU) koja je dobila 30 posto glasova. U Francuskoj, Nacionalni skup Marine Le Pen osvojio je 33 posto glasova, što je više nego dvostruko više od rezultata Renesansne stranke Emmanuela Macrona koja je dobila 15 posto, što je primoralo predsjednika da raspiše vanredne izbore.
Bauk populističkih evroskeptičnih vlada predstavlja prijetnju posebno jer one imaju potencijal da poremete transatlantske procese donošenja odluka. Ovo je posebno tačno kada djeluju unutar međunarodnih tijela kao što su Evropska unija ili NATO, kao što je slučaj sa Mađarskom Viktora Orbana, koja je imala pravo veta kako bi odložila kandidaturu Švedske za NATO na 21 mjesec.
Značajno je da društveni mediji služe kao moćno oruđe, olakšavajući globalizaciju populističkog diskursa, kao i direktan angažman populista sa biračima. Jedna od najuspješnijih strategija AUR-a bila je zaobilaženje glavnih medija, umjesto toga opredjeljujući se za direktnu vezu sa biračkim tijelom. Džordž Simion često prenosi uživo svoje psovke u parlamentu, a mnogi političari AUR-a održavaju redovne sesije pitanja i odgovora na TikToku. Ovaj pristup je bio posebno uspješan u privlačenju mladih koje je obrazovni sistem zemlje sve više iznevjerio – PISA je utvrdila da je skoro polovina rumunske školske djece funkcionalno nepismena. Mladi između 18 i 20 godina sada čine najveći segment podrške AUR-a.
Posebno zabrinjava stalna podrška AUR-a u dijaspori – AUR je dobio najveći procenat glasova na izborima za Evropski parlament među rumunskim dijasporama u pet zemalja, Španiji, Belgiji, Francuskoj, Austriji i Sjedinjenim Državama. SOS Rumunija je dobila najviše glasova u Velikoj Britaniji, Italiji i Njemačkoj. Zajedno AUR i SOS osvojili su 29 odsto glasova dijaspore, osam procentnih poena više od 21,3 odsto koalicije PSD-PNL.
Zabrinjavajuće, AUR je bio uspješan u stvaranju neočekivane koalicije koja prelazi starosne grupe, socijalno porijeklo, pa čak i granice zemlje. Na parlamentarnim izborima 2020., svaki četvrti Rumun koji živi u inostranstvu glasao je za AUR, koji je tada imao samo godinu dana. Uprkos tome što su mnogi Rumuni iz dijaspore relativno bogatiji od svojih sunarodnika kod kuće, isto toliko ima onih koji se osjećaju da su primorani da odu u izgnanstvo zbog niskih plata i nedostatka mogućnosti. U inostranstvu se susreću sa jedva boljim uslovima.
Ova sudbina dovela je do eksplozija nostalgičnog nacionalizma, pri čemu se članovi rumunske dijaspore osjećaju kao da se nelagodno nalaze u dva svijeta. Zaglavljeni u ovom limbu – razočarani svojim usvojenim domovinama i političkim uslovima u svojoj zemlji rođenja koji su ih prvi natjerali da odu – mnogi su se okrenuli idealizovanoj, patrijarhalnoj viziji Rumunije. AUR je vješto iskoristio ovaj fenomen, kapitalizirajući osjećaj otuđenosti dijaspore i njihovu duboko ukorijenjenu želju da se njihovi interesi zastupaju.
U političkom pejzažu u kojem se odanost NATO-u i Evropskoj uniji sve više ispituje, AUR i SOS Rumunija tvrde da su 'evrorealisti'. Iako nevoljko priznaju da su interesi Rumunije unutar EU, oni se aktivno suprotstavljaju onome što vide kao eroziju nacionalnog suvereniteta od strane previše centralizirane birokratije EU. Ova retorika odražava Orbanovo balansiranje između članstva u EU i njegovih kontroverznih angažmana s Rusijom i Kinom pod zastavom 'suvereniteta'. Nije teško pretpostaviti da bi AUR krenuo sličnim putem, zapravo postajući trojanski konj unutar Unije.
Iredentistička retorika Džordža Simiona u vezi sa Moldavijom izazvala je oštre kritike, a bivši ministar odbrane Moldavije ga je optužio da je agent ruske tajne službe. Simionu je zabranjen ulazak u Moldaviju od 2018. godine, zabrana koja je produžena nakon početka rata u Ukrajini. U međuvremenu, službeni stav SOS Rumunije u oštroj je suprotnosti sa stavom njenog lidera, Diane Șoșoacă, koji poziva Rumuniju da se povuče iz EU i njene neskrivene kritike NATO-a. Pretenzije Șoșoacăa na Sjevernu Bukovinu također su rezultirale sankcijama Ukrajine.
Konačno, priznavanje rezonancije AUR-a i rješavanje osnovnih pritužbi koje pokreću njegovu bazu podrške i dalje je imperativ za rumunski politički establišment i civilno društvo. U onome što se pokazalo uspješnim političkim potezom da se spriječi predviđeni rast AUR-a, PSD i PNL dogovorili su zajedničku listu kandidata za izbore za Evropski parlament. Od ključne je važnosti da se takva opredjeljenja da se prijetnja koju predstavlja desničarski populizam ozbiljno shvati i na parlamentarne i predsjedničke izbore koji se održavaju kasnije ove godine, pa i kasnije.
Ako se opasnost potcijeni kao rezultat nedavnih izbornih rezultata, kontinuirani uspon stranaka kao što su AUR i SOS Rumunija i dalje će biti opasnost ne samo za demokratsku budućnost zemlje već i za NATO saveznike Rumunije i transatlantsko donošenje odluka o kritičnim pitanja evropske i crnomorske sigurnosti – posebno jer se Rumunija nalazi na prvoj liniji odbrane NATO-a od ruske agresije.
