Bitka kod Kosova polja na Vidovdan (28. juna) 1389. referentna je tačka srpske kulture sjećanja. Tada se srpsko-bosanska vojska suprotstavila Osmanlijama pod sultanom Muratom I. Njega ubi srpski borac Miloš (K)Obilić, a srpski knez Lazar Hrebeljanović bi zarobljen i pogubljen.
Političke linije fronta bile su jasne: na jednoj strani hrišćanska vojska kneza Lazara i bosanskog kralja Tvrtka I Kotromanića, koji lično nije učestvovao u bici, ali je poslao izvještaj o pobjedi u Firencu; na drugoj strani su Osmanlije, koji od 1354. osvojiše velike dijelove istočnoga Balkana.
U srpskoj kulturi, sjećanje na borbu protiv „Turaka” (što se odnosi na muslimane, a manje na Turke u etničkome smislu) održalo se do danas. Već su savremenici bitke opjevali junaštvo hrišćanskih boraca, a Lazara srpsko-pravoslavna crkva još ubrzo nakon bitke počinje poštovati kao svjedoka vjere. U realpolitici, međutim, nakon 1389. srpske su elite trebale pružiti odlučujuću pomoć Osmanlijama u daljnjem pokoravanju Balkana. I malo se toga pamti do danas.
Dovoljan je pogled na izvore i istoriografske knjige da se vidi kako su u svim sudbonosnim trenucima osmanske povijesti, od 1389. do pada Srpske despotovine (kneževine) 1459. godine, srpski velikaši intervenisali na poziv Osmanlija, a protiv krćanskih neprijatelja Osmanlija.
Godine 1395. pravoslavni knez Vlaške, današnja južna Rumunija, Mirčea Stari (Mircea cel Bătrân) suprotstavi se sultanu Bajazitu I kod Rovina. A pobjedu Osmanlija uveliko su ostvarili srpski plemići koji su služili kao vazali u sultanovoj vojsci, a ponajviše Marko Kraljević (Kralın Oğlu). U srpskom sjećanju, međutim, on je heroj borbe protiv Osmanlija, dok se u historijskoj zbilji i tukao i pao kao vazal na njihovoj strani.
A 1402. godine, Osmanska carevina je na rubu katastrofe: mongolski vladar Timur Lenk napada Anadoliju s ogromnom vojskom. U blizini Ankare susreo se s osmanskim sultanom Bajazitom I. Kada su tursko-muslimanski vazali prebjegli na stranu Mongola, a osmanske velmože dezertirale, Bajazitova vojska se raspala. Ali, protiv Mongola se do kraja borio samo Stefan Lazarević i njegovi teško oklopljeni srpski konjanici.
Otprilike tri desetljeća kasnije, 1430. godine, Osmanlije zauzeše Solun, uz Carigrad najvažniji grad na Balkanu. Srpski vojnici pod Đurađom Brankovićem odigrali su odlučujuću ulogu. A kada je sultan Mehmed II 1453. opsjedao Carigrad i konačno ga zauzeo 29. maja, srpske trupe bijahu u osmanskoj vojsci, a ne na strani pravoslavnih Vizantinaca.
Kako se te činjenice mogu objasniti?
Nakon 1389. preživjela srpska vlastela, zavađene dinastije Lazarevići i Brankovići, postaju osmanski vazali. Brzo su se integrisali u osmanski politički svijet. Centralnu ulogu imali su dinastički brakovi. Olivera Lazarević (Mileva Despina Hâtûn) se udala za sultana Bajazita I, a Mara Branković (Mara Hatun, kćerka despota Đurđa) postaje supruga sultana Murata II (1422. do 1451). S tim gospođama dolazilo je više Srba na turski dvor.
Osmanske hronike opisuju Oliveru kao femme fatale koja je, ističemo, uvela konzumaciju alkohola na sultanov dvor i tako uzdrmala dobre stare običaje. Nakon muževljeve smrti, Mara Branković se povukla u udovičku rezidenciju u južnoj Makedoniji i godinama plete konce osmanske tajne diplomatije prema Zapadu, osobito prema Veneciji.
Na osmanskom dvoru pojavila se prava srpska elita, a srpski se tamo široko govorio sve do duboko u 16. stoljeće. Bliske veze s Osmanlijama imale su nekoliko razloga. Namjera je bila uravnotežiti veliki osmanski pritisak na Srbiju; ali to bi takođe trebalo dati srpskim elitama manevarskog prostora u poređenju s njihovim katoličkim susjedima, naročito Mađarskom (Ugarskom). Tada, kao i danas, Srbija je vodila politiku klackalice između Zapada i Istoka; a to je tada značilo između Mađarske i Venecije s jedne strane i Osmanske carevine s druge strane.
Ako su Osmanlije postajale nadmoćne, srpske su elite ojačale svoje veze s Ugarskom; ali preveliki mađarski uspjesi protiv Osmanlija natjerali su srpske elite da ponovo okrenu pogled prema Istoku. Ni katolička Ugarska ni islamska Osmanska carevina srpskim se velikašima nisu činile poželjnima. Podređenost Osmanlijama nikako nije jamčila stabilnost: pred kraj života u ugarski se tabor vratio nekad njihov vazal Stefan Lazarević s bogatim zemljišnim posjdima u Ugarskoj. Ali, takva lojalnost nije spriječila sultana da osvoji velike dijelove Srbije nakon Stefanove smrti.
Stefanov nasljednik Đurađ Branković (1427. do 1456) takođe nije bio imun na osmanske napade, uprkos Marinoj udaji za sultana Murata II. Godine 1439. čak je bio prinuđen bježati od Osmanlija, koji su zauzeli Srbiju i morali su opet popustiti tek nakon mađarske intervencije 1443/44. Despot Đurađ, međutim, radije je vratio svoju kneževinu u sultanove ruke i sabotirao daljnje napredovanje Mađarske na Balkanu — iako je sultan nedavno dao oslijepiti njegova dva sina, Grgura i Stefana.
Kada je despot Đurađ umro 1456. na srpskome dvoru u Smederevu (istočno od Beograda), formirale su se dvije frakcije, jedna koja je preporučivala otpor protiv Osmanlija, druga koja je utrla put sultanu da uđe u Srbiju 1459. — na čelu s velikim vojvodom Mihailom Angelovićem. Njegov brat bio je niko drugi do Mahmud-paša Angelović (Veli Mahmud Paşa), sultanov veliki vezir. Nakon konačnog osvajanja Srbije, jedan broj plemića povukao se na dvor Mare Branković; tamo su nastavili njegovati srpsko-pravoslavnu kulturu u okvirima Osmanske carevine.
U samoj Srbiji, pak, vlast su preuzele nove osmanske elite. Srpskim elitama nije pomoglo ni slanje rudara i vojnika na kapije Carigrada, tokom osmanske opsade 1453. godine. [Napomena: U osmanskoj vojsci bilo je tada 12.000 janjičara, od kojih znatan broj Srba. Uz to, vazal, despot Đurađ Branković, poslao je sultanu za osvajanje Carigrada odred od svojih 1.500 konjanika, a rudare iz Novoga Brda, istočno Kosovo, da za Osmanlije prokopavaju tunele ispod carigradskih bedema.]
U srednjem vijeku Novo Brdo je najveći rudnik srebra na Balkanu. U Novom Brdu su bili i njemački rudari, dubrovački trgovci i katolički svećenici iz Albanije. Godine 1455. sultan osvoji ovaj srebrom bogat grad. A četiri godine kasnije ugasila se srpska državnost.
Kako su savremenici ocjenjivali vazalstvo Srba prema Osmanlijama?
Srpsko-pravoslavne elite bile su bolno svjesne da njihova vojna pomoć nanosi ozbiljnu štetu pravoslavnim istovjernicima u Vlaškoj i Vizantiji. „Borili su se s Turcima, protiv svoje volje, ali se nije moglo drugačije“, zapisaće biograf despota Lazarevića Konstantin Filozof. Marku Kraljeviću, koji je 1395. godine vojevao protiv pravoslavnih Vlaha [Bitka na Rovinama], stavljaju u usta ove riječi: „Molim Boga da pomogne hrišćanima, i želim biti prvi mrtvi u ovome okršaju.”
Konstantin Filozof izrazio je službeni stav srpskog dvora — velikaši nisu imali alternativu, osmanski je pritisak bio prevelik, ali su barem zadržali kršćansku savjest. Isti autor pripovijeda i kako je Stefan Lazarević na Kosovu polju 1402. za vrijeme unutarsrpskih borbi za prijestolje sreo svog srpskog suparnika Đurađa Brankovića, koji je sa sobom imao osmanske pomoćne trupe. Preplašeno su vikali „Vidi Lazareva sina!”, i onda su se dali u bijeg.
Tako je sin — Stefan Lazarević — trinaest godina nakon 28. juna 1389. osvetio oca Lazara, naravno ne u borbi protiv Osmanlija, već protiv jedne srpsko-osmanske vojske u unutarsrpskom dinastičkom ratu. Posmatrano iz realpolitičke perspektive, Lazareva udovica — i Stefanova majka — Milica, morala je otputovati na osmanski dvor. Zamolila sultana za pomoć jer su joj se sinovi, Stefan i Vuk, pobili oko nasljedstva. Unutarsrpski dinastički sukobi bili su važna kapija za osmanske osvajače. Nasuprot tome, srpska vlastela više puta je intervenisala u unutarosmanske dinastičke borbe.
Krugovi srpske i osmanske elite bili su tijesno umreženi i, svim konfliktima uprkos, akteri su se poznavali; često su međusobno povezani preko vjerskih limesa. A posebno je Stefan Lazarević ponekad bio uključen tokom velike svađe za osmansko prijestolje od 1403. do 1413. godine. U vrijeme osmanske slabosti, srpske elite nisu pokazivale interes da odlučno poraze Osmanlije uz pomoć katoličkog Zapada. Umjesto toga, pokušali su proširiti vlastiti manevarski prostor u osmansko-balkanskoj situaciji.
Osmanlije, koji su kulturno bili mnogo balkanskiji nego što se uopćeno pretpostavlja, mentalno su puno bliži većini srpskih plemića od katoličkih sila Ugarske i Venecije. Vjerski antagonizam između katolika i pravoslavaca bio je znatniji nego između pravoslavaca i muslimana, koje su protivzapadni osjećaji ujedinili. Osmanlije su stoljećima iskorištavali antizapadna ogorčenja mnogih pravoslavnih Srba protiv rimske crkvene ekumene kako bi osigurali svoju moć na Balkanu.
Ali stvari su bile drugačije u slučaju ostalih pravoslavaca na Balkanu. Georgios Sfrances (Γεώργιος Σφραντζής), savjetnik posljednjeg vizantijskog cara Konstantina XI i očevidac pada Carigrada, formulisao je najoštriju optužbu protiv pravoslavnih Srba u svom progonstvu na Krfu, koja glasi: „A iz Srbije, iako se moglo iz mnogih krajeva tajno slati novac, kao i ljudi na drugi način, da li je neko vidio išta od toga? Da, zaista, poslali su mnogo novca i ljudi — sultanu, koji je opsjdao grad. A Turci su se radovali i govorili: - Evo i Srbi su protiv vas.”
Ovaj se Vizantinac s gorčinom sjećao srpske uloge u padu Carskog grada, u kojem je njegov gospodar Konstantin XI poginuo boreći se. Srpske elite nisu praktikovale pravoslavnu solidarnost. Memoari Konstantina Mihailovića pokazuju da su mnogi Srbi bili svjesni svog doprinosa osmanskom uspjehu. Taj je zarobljen prilikom osvajanja rodnog mu Novog Brda 1455. godine i postaje janjičar, vojnik u elitnoj turskoj pješadiji. Uspijeva pobjeći na Zapad, a tamo i napisa svoje memoare.
Konstantin veli da su srpske pomoćne trupe bile prevarene jer ih je sultan uvjerio da će biti raspoređene u Anadoliji. Prekasno su shvatili da je to protiv pravoslavnog Carigrada. Konstantin je to zapisao desetljećima nakon kraja Vizantije. Napominje: „ali i (Carigrad) bi bio osvojen i bez naše pomoći". Kao svoje izgovore navodi neznanje, osmanlijsku prisilu i, konačno, neznatnu važnost srpskih trupa.
Vizantinci su to drugačije vidjeli i srpsko ponašanje nazivali onim što jeste — to je bila izdaja pravoslavne stvari; a Osmanlije su čak koristili srpsku vojnu pomoć za svoju propagandu da demorališu pravoslavni Carigrad. Srpski velikaši i ratnici pomogli su Osmanskoj carevini da se u presudnim trenucima probije protiv pravoslavnih i katoličkih država. Srbi i Osmanlije, barem njihove političke elite, pripadali su ne odvojenim, već isprepletenim svjetovima. No i mnogi srpski velikaši imali su uporište u ugarskom taboru kao vazali i posjednici, a miješali su se i u unutrašnju politiku u Ugarskoj. Srpske elite lavirale su između Zapada i Istoka, tražeći prednosti i dobit u oba tabora.
U konačnici su Srbi krivo procijenili: oslabili su Ugarsku, a ipak su imali premali uticaj na sultanovu dvoru da bi ikada određivali osmansku politiku. A kada su ih Osmanlije konačno napali, desetljeća vojne pomoći pokazala se bezvrijednom. Srbija je bila razapeta između Zapada i Istoka, njezine stare elite živjele su kao umirovljenici u Marinom sultanskom sjedištu ili su potpuno prelazile u mađarski tabor i odatle se borile — naposljetku neuspješno — za povratak u svoju domovinu u kojoj se već odavno ustalila nova osmanska elita.
Pokušaji prevage između velikih sila i međusobnog izigravanja bijahu neuspješni. Čak ni bogati prihodi od rudnika srebra nijesu pomogli ovoj politici klackalice u vrijeme kada je Srbija bila mnogo bogatija nego što je danas.
Profesor Oliver Jens Schmitt (51) predaje istoriju Jugoistočne Evrope na Univerzitetu u Beču, član je Austrijske akademije nauka. Njegov tekst „Zeitschrift für Balkanologie” objavljujemo u prevodu crnogorskog portala „Antena M”
