U Bosni i Hercegovini, u dijelu na kojem su se razdvajale dvije velike imperije, a kojeg danas nazivamo Krajinom, prije 200 godina nije bilo većih gradova, a život stanovništva bio je vezan za tvrđave, koje su se nizale duž cijele granice. Opstanak stanovništva i nepromjenjivost granica zavisile su od tvrđava u kojima su se osim gospodarskih i zgrada za stanovanje nalazile i džamije. Obično su građene od kamena ili drveta, a ponekad od šiblja i blata. U manjim utvrđenjima ili u prenaseljenim gradovima, zbog oskudnog prostora, džamije su građene na tabijama ili kulama.
U mnogim mjestima u kojima Osmanlije nisu zatekle razvijeno naselje nego samo srednjovjekovnu tvrđavu ili varoš uz nju, odmah su za potrebe vojnika u tvrđavi podizali džamije. Zbog toga su u mnogim naseljima u kojima su postojale tvrđave s posadom, najstarije džamije one u tvrđavama. Podizane su najprije za vjerske potrebe vojničkih posada, a kasnije i civilnog stanovništva. One su bile centar vjerskog i društvenog života. Osim za obavljanje namaza, džamije su služile i kao škole te su bile mjesta u kojima su održavani sastanci i donošene važne odluke, a po potrebi služile su kao bolnice, vježbališta i spavaonice.
Na području Unsko-sanskog kantona sačuvane su džamije unutar tvrđava u naseljima Cazin, Šturlić, Bosanska Otoka, Pećigrad, Stijena i Jezerski. U sklopu tvrđava Brekovica, Tržac i Izačić porušene su stare i podignute novije džamije. Prije četrdesetak godina na kapi-kuli tvrđave u Podzvizdu nalazila se stara drvena džamija. U tvrđavi Havala kod Kulen Vakufa također se nekad nalazila džamija na kapi-kuli. Ostaci tvrđavskih džamija nalaze se još u tvrđavama Bužim, Todorovo i Orašac. Ostale tvrđavske džamije u Krajini porušene su u posljednjih 150 godina.
Jedna od tih porušenih džamija bila je i tvrđavska ili Gradska džamija u Bosanskoj Krupi. Podignuta je u vrijeme sultana Sulejmana Zakonodavca, neposredno po osmanskom osvajanju Krupe 1565. godine, na tabiji iznad današnje katoličke crkve. Uz džamiju sagrađen je i mekteb. Ova džamija podignuta je poput ostalih tvrđavskih džamija, sultanovom naredbom, ali nije bila vakuf, jer je njena izgradnja bila finansirana, kako je i bila praksa tog vremena, iz državnih sredstava iz kojih su finansirani i troškovi njenog održavanja. Džamija je imala stalnog imama, koji je bio član tvrđavske posade. U to su vrijeme imami, uz dizdare i njihove zamjenike, u odnosu na druge, izuzev običnih nefera, bili najčešći službenici u tvrđavama.
Prvih su decenija imami dolazili iz unutrašnjosti Osmanskog carstva, iz krajeva koji su ranije pali pod osmansku vlast a obrazovani su izvan Bosne. Osnivanjem vjerskih obrazovnih institucija na novoosvojenim područjima stvorile su se pretpostavke za stvaranje kadra obrazovanog u Bosni. Imamima, kao i ostalim posadnicima, dodjeljivani su timari za njihove službe obično u vrijednosti od 1.400 do 1.600 akči. Nakon zatvaranja tvrđava i ukidanja njihovih posada, imami su nastavili obavljati svoje dužnosti, ali kao obični vjerski službenici. U vrijeme vladavine Osmanlija postojala je praksa da umrle službenike nasljeđuju na dužnosti njihovi potomci, naravno, ako su bili sposobni i kvalificirani, stoga je moguće da su neki imami stare Gradske džamije u Bosanskoj Krupi pripadali istim porodicama.
Nije poznato ko su bili imami tvrđavske džamije u Bosanskoj Krupi. Vrlo je vjerovatno da je jedan od njih bio Ahmed-efendija Halkić, kadija iz vremena kapetana Derviš-bega Krupića (1833), s obzirom na to da su imami često bili i kadije a nije poznato da se tada u Bosanskoj Krupi, pored Gradske, nalazila još koja džamija. Poznato je da je imam u Gradskoj džamiji bio hafiz Selimanović efendija, rodom iz Bosanskog Novog, međutim, ne možemo sigurno odrediti je li ovaj imam službovao u staroj (tvrđavskoj) ili novoj Gradskoj Pazardžik džamiji.
Spomen na njega nalazimo u dopisu jednog pravoslavca iz Bosanske Krupe objavljenom u listu Sarajevski cvijetnik (Đulšeni Saraj) decembra 1869. godine: “Dolazimo vam javiti, da već u oktobru mjesecu ove godine bijaše se razbolio krupski kajmekam Ibrahim-aga, pa s dozvoljenjem mutesarifa Bihaćkoga sandžaka otišao u Kostajnicu da se liječi. Za vrijeme njegovoga odsustva, neke osobe turske stadoše napadati na hristjane i za ništa ih biti i psovati nemilom psovkom. Osobito se je u tom odlikovao neki hodža gradske džamije, hafiz rodom iz Novoga, zvani Selimanović. Ovaj zađe drugi dan mjeseca ramazana kroz čaršiju te po trgovačkim dućanima stade razbijati lule, otimati iz ruku i bacati kamiše, prolijevati kafu prijeteći: ‘Ako koji Vlah zapali, satraću ga mandalom, pa moja može carevu platiti.’ U mjesecu novembru došao je naš kajmekam iz Kostajnice i odmah smo poznali da smo u carskom zdravnju zakriljeni, i da rečeni hafiz i njegovo društvo s manje sile prolazi kroz čaršiju.” Ovako je pisao dopisnik, pravoslavac, Sarajevskog cvjetnika iz Bosanske Krupe. Drugi imami, mujezini i mutevelije stare Gradske džamije, zasad, nisu poznati.
Utvrđeni grad Krupa stalno je bio na udaru neprijateljskih vojski, ponajviše austrijske vojske čije su čete opsjedale Krupu 1581, 1690, 1692, 1693. i 1716. godine i tom prilikom palili su, robili i ubijali. U ovim napadima i krupska tvrđava s džamijom zadobila je mnoga oštećenja, što je iziskivalo i njenu obnovu. Krupski je grad, koliko se zna, popravljan 1783, 1785. i 1816. godine. Zna se da je za popravku Starog Grada Krupe 1785. godine određena svota od 10.383 groša od čega je država dala 7.783 groša. Nije poznato je li obnova tvrđave uključivala i obnovu džamije. Krupska tvrđava napuštena je nakon 1833. godine i prepuštena zubu vremena. Džamija je još jedno vrijeme bila u funkciji, a onda je i ona napuštena i prepuštena propadanju. Njene ruševine bile su vidljive do Okupacije 1878. godine.
Novu gradsku džamiju podigle su džematlije na obližnjem brežuljku neposredno pored tvrđave, vjerovatno u prvoj polovini 19. stoljeća. Kako se na prostoru ispod tvrđave, na kojem se u osmansko vrijeme nalazio i znatan broj kuća, odvijala trgovina različitom robom, tako je taj cjelokupan prostor nazvan “Pazardžik”, što u prijevodu s turskog jezika znači mali pazar (trgovište). Novosagrađena džamija tako je, pored naziva “Gradska”, dobila i novo ime “Pazardžik džamija”.
Prema pisanju etnologa Milana Karanovića, u neposrednoj blizini džamije, na mjestu današnje pravoslavne crkve, nalazilo se manje jezero. Prilikom pripreme gradilišta za džamiju, iskopanom zemljom zasipano je jezero i prostor između kula u krupskoj tvrđavi. Džamija je bila manjih dimenzija, izgrađena od kamena i pokrivena drvenom šimlom (šindrom). Imala vitku drvenu munaru, koja je izlazila iz strmog krova. Do danas je sačuvano nekoliko starih crno-bijelih fotografija Bosanske Krupe na kojima se jasno vidi stara Gradska džamija s vitkom i skladnom drvenom munarom otvorenog tipa.
Za Gradsku ili Pazardžik džamiju veže se zanimljivost iz perioda okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske monarhije 1878. godine. U prvim danima okupacije austrougarski konjanici sklonili su svoje konje u Pazardžik džamiju, s obzirom na to da je vani bilo nevrijeme. Tadašnji imam džamije Šemsi-efendija protestirao je kod nadređenog oficira zbog skrnavljenja svetosti ove Božije kuće i tražio da vojnici smjesta izvedu konje iz džamije. Oficir i vojnici nisu se mnogo osvrtali na imamove pritužbe i drsko su odbili njegov zahtjev. Dok je trajala rasprava imama s oficirom, iznad džamije je iznenada sijevnula munja i stravična eksplozija groma odjeknula je u njenoj unutrašnjosti. Dva-tri konja pogođena gromom ležala su mrtva. Vidjevši to, vojnici u velikoj žurbi i strahu izvedoše preostale konje iz džamije.
Stara Pazardžik ili Gradska džamija imala je imama-hatiba, muallima, mujezina i muteveliju. Postoje naznake da je džemat imao i pomoćnog imama. Džamija je izdržavana zahvaljujući vakufu koji je 1893. godine obuhvatao drvenu kuću, drvenu pekaru, zidanu zgradu s mektebom i imamskim stanom, dvije bašče, pet oranica, četiri šljivika, tri mezaristana, tri njive i šest šuma. Vakufska imovina Pazardžik džamije izdavana je pod zakup ili je davana na korištenje imamu džamije.
Vakufsko zemljište izdavano je i kmetovima. Poznato je da je jedna vakufska parcela u Bosanskoj Krupi bila izdata pod kmetovski odnos izvjesnom kmetu Svilaru, dok se u naselju Zborište kod Velike Kladuše nalazilo kmetovsko selište pod kmetom Velimirom, koje je sadržavalo 39 zemljišnih parcela i koje je pripadalo vakufu Pazardžik džamije.
Uvidom u popis vakufske imovine u kotaru Bosanska Krupa, koji se nalazi u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu, možemo utvrditi da je 1889. godine u vakuf džamije Pazardžik ulazilo šezdesetak parcela, čija je ukupna površina iznosila više od 412 dunuma zemlje.
U haremu džamije nalazio se manji mezaristan u kojem su ukopavani ugledniji Krupljani. Do danas su ostala sačuvana četiri stara krajiška nišana. Na tri nišana vidljivi su natpisi pisani arapskim pismom na osnovu kojih saznajemo da su ovdje pokopani: hadži Muharem, umro 1284. h. g. (1867), Ibrahim sin Alije Mešića, umro 1274. h. g. (1857) i Pašo sin Mustafe Pašalića, umro 1276. h. g. (1869).
Zahvaljujući sjećanju starijih Krupljana, kao i rijetkim spisima, poznata su imena nekih imama stare džamije Pazardžik mahale. Nije poznato ko je bio prvi imam ove džamije. Moguće da je to bio izvjesni hafiz Ljubinac koji je bio kaligraf. Na jednom od četiri sačuvana stara nišana u haremu Gradske džamije uklesan je natpis:
„Umrli i upokojeni Hadži Muharem. Za njegovu dušu Fatiha. Godina 1284. (1867.). Pisao hafiz Ljubinac, imam u Krupi.“
Ipak, većina njih smatra da je najstariji poznati imam ove džamije bio Šemsi-efendija ili Šemsija-efendija Halkić koji je službovao od 1850. do 1890. godine. Za njega se vezuje navedeni događaj kada su austrougarski vojnici smjestili konje u džamiju. Šemsi-efendija rodio se u Stijeni kod Cazina (u to vrijeme Bila Stina) koja je pripadala Krupskoj kapetaniji. Nauke je učio u Istanbulu. Bio je oženjen Mejrom-hanumom iz Arapuše. Njegov sin Latif ostao je u Krupi u Halkićima, gdje njegovi potomci i danas žive, a drugi sin Edib odselio je u Čaglicu kod Bužima, odakle je bio oženjen.
Poznata su imena i ovih imama stare Gradske džamije u Pazardžiku: Husein-efendija Šehić (oko 1884), Tahir-efendija Pozderović, Salih-efendija Nukić (oko 1889), Ali-efendija Pašalić (oko 1893), preselio na ahiret u 63. godini, na brodu kada je krenuo na hadž 1903. godine i hfz. Ahmed-efendija Hadžić (1894–1895). Hafiz Ahmed Hadžić bio je i drugi muallim Pazardžik mekteba.
Među imamima stare Pazardžik džamije navodi se Derviš-efendija Sagrković iz Pećigrada (oko 1901. godine), koji je završio visoke škole u Istanbulu. Iz Bosanske Krupe odlazi u džemat Bužim – grad oko 1913. godine, poslije u džemat Konjodor. Sa sinom Mehmedom odselio je u Tursku u grad Erdek gdje je i preselio na Ahiret.
Imami stare Gradske džamije također su bili: Osman-efendija Kadić, Krupljanin, koji je bio imam početkom prošlog stoljeća iza 1900. godine i Ragib-efendija Kosović, koji je bio posljednji imam ove džamije (1905 – 1908). Ovog imama oslovljavali su sa Hakim-efendija s obzirom na to da je osim imamske dužnosti bio i šerijatski sudija (hakim). U vrijeme njegovog službovanja i zahvaljujući njegovom zalaganju uklonjena je stara Pazardžik ili Gradska džamija i podignuta nova. Ragib-efendija Kosović rodom je iz Nevesinja, a u Bosanskoj Krupi ostao je poznat kao čovjek koji je mnogo radio na uređenju vakufa i na ujedinjavanju muslimana koje je pozivao na sijela na kojima su rješavani najvažniji problemi zajednice.
Od mujezina Gradske džamije poznat nam je Ahmed Sijamhodžić koji je na ovu dužnost imenovan 1889. godine kada je dobio i dekret.
O imovini džamije, odnosno o vakufu brinule su se mutevelije. Poznato je da su o vakufu Pazardžik ili Gradske džamije brinule mutevelije: Husein-beg Krupić, Hasan Pašalić, Šaćir Pašalić (1892), Salih Pašalić (1893). Stara Gradska ili Pazardžik džamija u Bosanskoj Krupi služila je svojoj svrsi do 1905. godine. S obzirom na to da je građevina bila uveliko dotrajala, s klimavim zidovima i drvenom munarom koju je oborio vjetar, izgradnja nove džamije bila je neophodna. Zgrada je porušena i na njenom mjestu otpočelo se sa gradnjom nove džamije, koja je danas jedno od prepoznatljivih obilježja Bosanske Krupe.
U sklopu džemata džamije Pazardžik mahale, djelovala je mektebi-ibtidaija, koja je počela s radom 1895. godine. Mektebi ibtidaije u Bosni i Hercegovini nastali su kao pokušaj reforme tadašnjeg školstva. Zamišljeni su kao svojevrsne muslimanske konfesione škole, koje su počele s radom nakon 1895. godine. Razlikovali su se od sibjan-mekteba po tome što se u njima radilo po utvrđenom planu. Predavači su bili obučeniji od muallima u običnim sibjan mektebima. Imali su završene medrese i Darul-mualimin, islamsku učiteljsku školu u Sarajevu, gdje su stekli najnužnije znanje iz pedagogije i metodike. Imenovao ih je reisu-l-ulema ili u njegovo ime predsjednik Zemaljskog vakufskog povjerenstva. Mektebi-ibtidaije razlikovali su se od sibjan-mekteba po tome što su imali učionice s klupama, a za pisanje su koristili tablu kao i u osnovnim školama. Osnivač i uzdržavatelj mekteb-ibtidaija bilo je Zemaljsko vakufsko povjerenstvo. Kao osnivač i uzdržavatelj imalo je pravo biti nadzornim tijelom. Ulogu odgovorne osobe za nadzor obavljali su kadije ili njihovi zamjenici. Školovanje u mektebi-ibtidaiji trajalo je tri godine. Ibtidaija u Bosanskoj Krupi otvorena je s namjerom da se u njoj obrazuju učenici koji bi po potrebi mogli biti imami, mujezini i hatibi.
Prostorije mektebi-ibtidaije bile su u mektebu Pazardžik mahale, mada postoje i naznake da je Ibtidaija imala i vlastitu zgradu. Analizom stare štampe i dokumenata Zemaljskog vakufskog povjerenstva koji se čuvaju u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu, saznajemo da su muallimi mekteb-ibtidaije u Bosanskoj Krupi bili: Salih-efendija Novkinić (oko 1895), hfz. Mustafa-efendija Hasanović i hfz. Ahmed-efendija Hadžić. Iz jednog novinskog izvještaja iz 1901. godine saznajemo da je upravitelj mekteba u to vrijeme bio Tahir-efendija Pozderović, a kao muallimi mekteba spomenuti su Muhamed-efendija Komić i Muharem-efendija Alagić. Neki od navedenih imama bili su muallimi u mektebima, a neki šerijatske sudije (naprimjer kadija Ragib-efendija Kosović). U štampi iz prve decenije 20. stoljeća nalazimo hafiza Mehmeda Tofik-efendiju Okića, muderrisa iz Gračanice. Godišnja plata muallima u mekteb-ibtidaiji kretala se oko 85 forinti kao u slučaju Salih-efendije Novkinića. Nije poznato koliko godina je mektebi-ibtidaija u Bosanskoj Krupi bila u službi vjerskog obrazovanja mladih Krupljana.
BOŠNJAK: NA OTVORENJU DŽAMIJE VIŠE OD 15.000 VJERNIKA
Nova Gradska ili Pazardžik džamija u Bosanskoj Krupi podignuta je na mjestu stare džamije. Izgradnja je započela 1905. i trajala je do 1908. godine. Rađena je od obrađenog kamena u pseudo-maurskom stilu. To je veoma čvrsta i lijepa građevina, a njenoj ljepoti posebno doprinosi portal iznad ulaza u džamiju izveden u vidu segmentnog potkovičastog luka, kakve su svojedobno u arhitekturi rado koristili muslimani Španije. Iznad portala nalazi se kaligrafski ispisan kur’anski ajet čiji prijevod glasi: “Uđite u džamiju i pomolite se ničice.” Postavljen je mjeseca redžeba 1326. godine (tj. između 30. jula i 28. augusta.1908. godine). Za džamiju je bio pripremljen još jedan tarih, koji iz nepoznatih razloga, nikad nije postavljen. Tekst njegovog značenja donosi Mehmed Mujezinović u djelu Islamska epigrafika u BiH (III dio):
I ranije je na ovom mjestu postojala jedna ruševna džamija,
Čija je drvena munara također bila sklona padu.
Svi stanovnici ovog dživara u želji da pomognu Islam
Dali su obilnu pomoć i tako stekli lijepo ime (da se po dobru spominju)
I napraviše u novom obliku veoma čvrstu džamiju,
Pa će bez sumnje dobiti nagradu na dan proživljenja.
Ovo dobro djelo pomogli su i država i visoka vakufska uprava
I tako svojim doprinosima i učešćem omogućili završetak gradnje.
U svemu je prednjačio kadija Krupe Kosović Ragib-efendija,
I tako doprinio da se ovo djelo završi.
Poslovica: “Ljudska volja brda čupa”
Upravo se ovdje ostvarila.
Enverijo, reci mudževher kronogram ovom dobru:
Dovrši se ovo mjesto pobožnih i poniznih.
Godina 1325. (1908.)
Džamija je izgrađena sredstvima građana, a skromnu pomoć dala je i tadašnja Zemaljska vlada. Izgradnja džamije trajala je od 1905. do 1908. godine. Džamija s vitkom kamenom munarom otvorenog tipa podignuta je na mjestu stare a zidana je lomljenim kamenom. Prema pisanju listova Tarik i Bošnjak iz 1908. godine, džamija ja građena prilozima građana koji su sakupili 3.400 kruna, dok je Zemaljska vlada donirala još 1.000 kruna. Inicijativu za izgradnju džamije podnijeli su građani na čelu s tadašnjim imamom i kadijom (hakimom) Ragib-efendijom Kosovićem. Glavni arhitekta džamije (nadmjernik) bio je Karl Ficinger iz Mostara, koji je od samog početka nadgledao i kontrolirao izvođenje radova.
Novoizgrađena Gradska ili Pazardžik džamija svečano je otvorena u petak 31. jula 1908. godine. List Bošnjak u jednom svom izvještaju navodi da je svečanosti otvorenja Gradske džamije prisustvovalo više od 15.000 građana, koji su došli iz raznih krajeva zemlje, a ponajviše iz Bosanske krajine. Gosti iz udaljenijih krajeva počeli su dolaziti još dan ranije, a građani Krupe rado su dočekivali strance i vodili svojim kućama da ih ugoste. Kako navodi ovaj list, građani su se otimali ko će više “hizmeta učiniti”.
Dan ranije, u četvrtak 30. jula 1908. godine, pred akšam, osvijetljeni su džamija i okolina raznim fenjerima i svjetiljkama, a ulaz u džamiju okićen je vijencima i zelenim bajracima.
Na otvorenje džamije bio je pozvan tadašnji reisu-l-ulema Teufik-efendija Azabagić. Budući da se nije mogao odazvati pozivu, poslao je izaslanika, tadašnjeg člana Ulema medžlisa, budućeg reisa Džemaludin-efendiju Čauševića. Putovao je vozom preko Bosanskog Broda. Donio je kao dar za džamiju četiri ćilima i jednu serdžadu. Njemu je ključ od džamije uručio šerijatski sudac – kadija Ragib-efendija Kosović, da on, kao reisov izaslanik, otvori džamiju.
S obzirom na to da je otvorenje bilo u petak, hutbu je održao Hasan-efendija Vojić, namaz je predvodio hafiz Mehmed-efendija Okić, muderris iz Gračanice, a vaz kazivao izaslanik Džemaludin-efendija Čaušević.
Veliki broj vjernika klanjao je džumu, pa su jedni to činili čak na drvenoj ćupriji, jer je prostor do džamije bio popunjen. Više mujezina moralo je prenositi klanjanje namaza da bi svi čuli. Mnogi listovi toga vremena prenijeli su veselu i nesvakidašnju atmosferu koja je tog dana vladala u Bosanskoj Krupi. Tako su prenijeli i da su nakon džume i svečanog otvorenja džamije održane utrke konja, pješačka utrka zvana obdulja i utrka lađara na Uni.
