Večići su odolijevali srpskoj vojsci pola godine; pri povlačenju ka Travniku preživjelo je samo stotinjak boraca

Prvi dani novembra dani su najveće tuge u mjestu Večići u Kotor-Varoši. Tako je već tri decenije, trećeg novembra već godinama se klanja dženaza i ukopaju posmrtni ostaci mještana pronađenih i identificiranih nakon Agresije na Bosnu i Hercegovinu. Riječ je o mještanima, njih 161, koji su nestali u jednom danu u novembru 1992. godine. Mještanima koji su skoro pola godine branili svoje mjesto od višestruko nadmoćnijih srpskih snaga.

Kada je, nakon sporazuma srpskih i hrvatskih političara, u jesen 1992. godine dogovoreno iseljavanje Hrvata i Bošnjaka iz Kotor-Varoši i okolnih mjesta, mještani Večića nekako su iz tog sporazuma izostavljeni, zaboravljeni. Kada su ostali sami, potpisana im je smrtna presuda. Odbrana više nije bila moguća. Žene i djeca predali su se i krenuli ka slobodnim teritorijama. Muškarci su otišli ka Dobretiću i dalje prema Travniku. Većina ih je pobijena, ali na svu sreću, mnogo ih je preživjelo.

Zato svake godine taj svoj pohod obilježavaju maršom mira, maršom spasa sličnom onome kakav se svake godine održava od Nezuka do Potočara. Pješače stazama kojima su Bošnjaci iz Kotor-Varoši u novembru 1992. godine pokušali da pređu na slobodnu teritoriju općine Travnik. Na tom ih je putu ubijeno 175, njih 90 se dokopalo slobodne teritorije. Na području cijele općine Kotor-Varoš tokom Agresije je više od 600 osoba izgubilo živote. Za posmrtnim ostacima stotinjak osoba još se uvijek traga, a detalje njihovog stradanja istražio je historičar Amir Kliko u svom radu „Stradanje i odbrana kotorvaroških Bošnjaka i Hrvata 1992. godine“.

Večići su selo desetak kilometara jugoistočno od Kotor-Varoši. S tri strane okruženi su stijenama, a jedna im je okrenuta ka plodnoj ravnici oko rijeke Vrbanje zvanoj Večićko polje. Od druge polovine juna svakodnevno su granatirani artiljerijskim oruđima različitih kalibara i tenkovima, čak su po selu djelovali i avionima. Preživjeli navode da su na selo ispaljene hiljade projektila za tih pet mjeseci. Dva najsnažnija pješadijska napada na Večiće srpske snage izvele su 29. juna i 11. jula. Ovaj drugi napad podržan je i avionima. Večići su od svih kotorvaroških sela najviše pretrpjeli.

Nakon predaje naoružanja i izlaska većine kotorvaroških branioca i bošnjačkih i hrvatskih civila poslije 10. oktobra srpski agresor stekao je mogućnost da sve raspoloživo ljudstvo i borbenu tehniku koncentrira na Večiće. Ipak, poučena svojim četveromjesečnim lošim borbenim iskustvom s braniocima Večića, srpska vojska nije se olahko usuđivala na novi napad, čak ni nakon što je zaposjela sva ostala bošnjačka i hrvatska sela do 18. oktobra. Čitav taj mjesec očekivala je predaju i vodila intenzivne pregovore – zajedno s predstavnicima Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš – s braniocima Večića. Istovremeno je iseljavala ostala bošnjačka i hrvatska sela.

Na 99. sjednici Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš 15. oktobra Nedeljko Ðekanović predložio je formiranje štaba za pregovore s Večićima, u čiji bi sastav ušli on, Boško Peulić, Momčilo Komljenović, Slobodan Župljanin i Zdravko Pejić. Srpska strana uslovila je pregovore oslobađanjem trojice zarobljenih srpskih vojnika koji su se nalazili u Večićima. Slobodan Župljanin informirao je prisutne da je bio jedan pokušaj proboja grupe branioca iz Večića, koji je spriječen. Grupa od 15-tak muškaraca uspjela se probiti u pravcu Tešnja.

Služba državne bezbjednosti pri CSB Banja Luka raspolagala je dosta pouzdanim saznanjima da se na području Jajca vode završne operacije i da bi taj grad ubrzo trebao pasti pod srpsku vlast. U rejonu Kotor-Varoši predala se veća hrvatska vojna formacija kojoj je srpska vlast omogućila izlazak u Hrvatsku. Služba je imala saznanja da se i večićki branioci žele predati pod uslovom da im se dozvoli nesmetan odlazak prema Travniku. Komanda 1. Krajiškog korpusa (KK) izvijestila je 18. oktobra Glavni štab (GŠ) VRS da je u toku dobrovoljno iseljavanje Bošnjaka i Hrvata u rejonu Kotor-Varoši i da je ostalo samo poznato uporište Večići, u vezi čije predaje se vrše razgovori.

Slobodan Župljanin izvijestio je 25. oktobra Ratno predsjedništvo srpske opštine Kotor-Varoš da je uspostavljen kontakt s Večićima. Predložio je da im se ponudi evakuacija žena i djece kako ne bi ginuli. Njegov prijedlog usvojen je jednoglasno. Donesen je zaključak da im se uputi posljednji poziv da puste žene i djecu kao i sve zarobljenike i da se nakon toga vojno riješi ovo pitanje. „Vojno rješavanje“ značilo je da sve muškarce treba pobiti. Na narednoj sjednici Momčilo Komljenović, predsjednik Izvršnog odbora i član Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš, predložio je da se utvrdi tekst poziva „paravojnim formacijama“ sela Večići za evakuaciju njihovih žena i djece uz uslov puštanja zarobljenih Srba.

Jasan stav o ubistvu svih večićkih branioca – odnosno vojno-sposobnih muškaraca bez obzira na borački status, potvrđen je na 110. sjednici 28. oktobra. Zdravko Pejić predložio je varijantu za rješavanje koja je jednoglasno usvojena. Ta „varijanta“ bila je iseljavanje bošnjačkih civila iz Večića uz prethodno puštanje srpskih zarobljenika, a onda da se preostali dio vojno blokira i uništi. Večićkim braniocima nije ostavljena mogućnost da prežive i da se prebace na slobodnu teritoriju kao ostali Kotorvarošani koji su se predali sredinom oktobra.

Bilo je samo pitanje da li će se dopustiti civilima iseljavanje bez obzira na to da li su branioci predali naoružanje i opremu ili će im se to usloviti prethodnom predajom branioca. Radovan Karadžić bio je za prvu, a Ratko Mladić za drugu varijantu. Sutradan je Pejić izvijestio Ratno predsjedništvo da je s Večićima dogovorena evakuacija civila i puštanje srpskih zarobljenika.

Predzadnjeg oktobarskog dana na sjednici Ratnog predsjedništva Žarko Mikić predložio je da se naprave spiskovi za potrebe konvoja iz Večića. Zaključeno je da se dozvole Večićima 2-3 kombija, kao i pratnja jednog ljekara. Istog dana komanda 1. lpbr (Kotor-Varoš) izdala je naređenje za napad na Večiće. Kao obrazloženje, navela je kako je građanima sela Večići, putem sredstava informisanja i putem pregovora, ponuđena mogućnost da izvrše utjecaj na paravojne formacije da polože oružje pred VRS i mirnim putem riješe nastali sukob. Srpska strana zauzela je stav da se ne dozvoli evakuacija večićkih civila bez prethodnog izvlačenja tri leša svojih poginulih boraca i puštanja tri pripadnika VRS koji su se nalazili u večićkom zatvoru. Planirano je da konvoj večićkih civila krene u sedam sati 1. novembra.

Komanda 1. lpbr (Kotor- Varoš) brigade imala je informacije da se u Večićima nalazi oko 400-450 branioca koji planiraju sukcesivno izvlačenje prema Dobretićima. Prvog novembarskog dana održana je vanredna sjednica Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš. Razgovaralo se samo o problemu predaje večićkih branioca i iseljavanja večićkih civila. Ðekanović je izvijestio da su se pojavili novi problemi u vezi s pregovorima, a bila je to zabrana komande 1. KK VRS da se dozvoli iseljavanje večićkih civila prije nego branioci polože oružje.

Upoznao je prisutne sa stavom Radovana Karadžića da se dozvoli civilima iz Večića iseljenje kao i da im se za to obezbjede uslovi, ali i s aktom koji je potpisao u komandi Korpusa na zahtjev generala Talića, a kojim se Talić ograđuje o puštanju civila iz Večića. Naglasio je kako je na Ratnom predsjedništvu da odluči da li će dozvoliti iseljavanje civila uz preuzimanje na sebe sve odgovornosti za naknadne posljedice i uz ogradu generala Talića ili da odustane od takvog načina rješavanja Večića.

Sutradan je održana 114. redovna sjednica Ratnog predsjedništva. Ðekanović je informirao da će tokom dana doći pukovnik Stevan Bogojević i da je Ratko Mladić naredio da se sve što se s njim dogovori u vezi s Večićima mora izvršiti. Nakon što je Bogojević stigao, nastavljena je vanredna sjednica Ratnog predsjedništva koja je prekinuta dan ranije. Osim Bogojevića i Ðekanovića, sjednici su prisustvovali major Janko Trivić, potpukovnik Dušan Novaković, kapetan Slobodan Župljanin, kapetan Nenad Balaban, Zdravko Pejić, Momčilo Komljenović i Čedo Ðukić. Nastavak sjednice počeo je tako što je pukovnik Bogojević upoznao prisutne da je od Ratka Mladića dobio izričitu naredbu da iz Večića ne može niko izaći dok se ne izvrši bezuslovna predaja naoružanja.

Ðekanović je konstatirao da postoji neusaglašenost između stava Radovana Karadžića i naredbe Ratka Mladića. Trivić je prenio stav komande 1. KK VRS, koji je bio u skladu s Mladićevom naredbom. Predložio je Ðekanoviću da to prenese i Večićanima uz poruku da još jednom razmisle o bezuslovnoj predaji, ali i da prenese Karadžiću da njegov stav nije ispoštovan i da je jedini način rješavanja Večića onako kako je Mladić naredio. Kapetan Balaban na sjednicu je doveo i predstavnike pregovarača iz Večića, Raifa Alagića i Sajida Pašića. Bogojević im je prenio stav komande 1. KK VRS i pitao ih koliko im treba vremena da predaju naoružanje, nakon čega ih je vratio u Večiće s obavezom da ponovo dođu i donesu odgovor branioca.

U noći s drugog na treći novembar branioci Večića oprostili su se od svojih porodica i krenuli u proboj. Drugog izbora nisu imali. Selo ne bi mogli odbraniti. Da su se predali, sudeći po zapisnicima Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš, sasvim sigurno bi svi bili pobijeni. O tome na srpskoj strani nije ni bilo dileme. Razlika u mišljenjima bila je samo da li civilima dopustiti evakuaciju prije predaje branioca i potom ih vojno uništiti ili evakuaciju usloviti predajom branioca i tako ih sve na prevaru, bez njihovog ikakvog otpora, likvidirati, što je bila namjera Ratka Mladića i njegovih potčinjenih (Momir Talić, Janko Trivić, Boško Peulić i druge starješine VRS u rejonu Kotor-Varoši).

Kao dokaz ovoj tvrdnji, mogu se navesti pogubljenja blizu dvije stotine zarobljenih Večićana u zasjedama na pravcu njihovog izvlačenja na slobodnu teritoriju. Nema nimalo sumnje da bi bili ubijeni i da su se predali u selu. Bar sedam dana prije nego su krenuli u proboj, na sjednicama Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš odlučeno je da će biti vojno uništeni.

Ujutro 3. novembra večićki civili krenuli su u koloni iz sela s bijelom zastavom prema Vrbanjcima. Mnogi od njih nikada više nisu vidjeli svoje sinove, unuke, očeve, muževe, braću, amidže, daidže... s kojima su se oprostili tokom noći jer je većina njih izginula u proboju ili je zarobljena i mučki likvidirana. Preživjelo ih je do slobodne teritorije svega 97-98. Bio je to neopisivo mučan i bolan rastanak.

Služba državne bezbjednosti pri CSB Banja Luka imala je u Kotor-Varoši izvor pod pseudonimom Japanac koji ju je obavještavao o stanju među Bošnjacima na području općine. Čini se prilično vjerovatnim da je Japanac bio osoba bošnjačke nacionalnosti. Za osobu srpske nacionalnosti, kao izvor, služba u to vrijeme i na području kotorvaroške opštine ne bi trebala koristiti pseudonim. Zapravo, nije imala ni potrebu za saradnikom srpske nacionalnosti za te poslove. Osim toga, Japanac je izvještavao o situaciji s terena gdje su se još uvijek nalazili Bošnjaci.

On je službu obavijestio 3. novembra da su se naoružana lica muslimanske nacionalnosti izvukla iz obruča (Večića, op. a.) u pravcu Šipraga ili Kotor-Varoši. Da je Japanac bio srpske nacionalnosti, znao bi da se Večićani nisu izvlačili prema Kotor-Varoši. Očito je da nije bio ni u gradu. Tako da se čini mogućim da je Japanac bio iz Večića jer je znao da su Večićani krenuli u proboj, ali nije znao kojim pravcem. Služba državne bezbjednosti pretpostavljala je da ima oko 500-700 naoružanih pripadnika SDA koji su krenuli u proboj. U Večićima su ostali civili, uglavnom starci, žene i djeca. Tog dana na području Kotor-Varoši uočen je automobil MKCK. Služba je pretpostavljala da će stupiti u kontakt sa srpskim vlastima u cilju zaštite bošnjačkog civilnog stanovništva.

Ratno predsjedništvo srpske opštine Kotor-Varoš održalo je sjednicu 4. novembra u jutarnjim satima. Župljanin je informirao da je u toku jučerašnjeg dana došlo do borbe između srpske vojske i branioca Večića koji su krenuli u proboj. Predalo se „150 bojovnika i civila“. U Skender-Vakufu nalazilo se oko dvadeset zarobljenih, kao i poginulih i ranjenih bojovnika. Zdravko Pejić istakao je da bi što prije trebalo organizirati odlazak konvoja s civilima. Na sjednici je odlučeno da će o sudbini zarobljenih bojovnika odlučivati Zdravko Pejić, Slobodan Župljanin, Nenad Balaban i Dušan Novaković.

To nisu bili bojovnici nego grupa civila koja je 3. novembra krenula u koloni iz Večića u Vrbanjce s namjerom da se preda. Istog dana komanda 1. KK u svom izvještaju GŠ VRS kaže da su to uglavnom bili žene i djeca, što potvrđuje da se radi o grupi koja je iz Večića krenula u Vrbanjce s bijelom zastavom ujutro 3. novembra. Iz ovog izvještaja jasno se vidi kako je srpska strana i bošnjačke civile tretirala kao bojovnike i zelene beretke. U istom izvještaju komande 1. KK kaže se da su zelene beretke iz Večića upale u zasjedu, kojom prilikom ih je četrdeset ubijeno, a dvadeset zarobljeno. Vjerovatno su to oni zarobljenici za koje je Slobodan Župljanin na sjednici Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš rekao da se nalaze u Skender-Vakufu.

U narednom izvještaju 1. KK iz istog dana spominje se zarobljavanje dvije stotine Večićana. Potvrđena je informacija iz prethodnog izvještaja da je u zasjedi ubijeno četrdeset Večićana. Istog dana svi zarobljenici, njih 161, ubijeni su: Nad zarobljenim pripadnicima „Zelenih beretki“ otpočeo je žestok masakr zbog ranjavanja četiri i pogibije jednog borca 1. lpbr Kotor-Varoš, kao i zbog sličaja navodnog spaljivanja ranjenih boraca na Goloj planini, Jajce.

Komandi 1. KK bilo je jasno da su to elementi genocida nad kotorvaroškim Bošnjacima. Propustila je žene i djecu iz Kotor-Varoši prema Travniku, ali nije zaštitila ratne zarobljenike. Zapravo, potrudila se da prikrije genocid, kako je sama okarakterizirala masakr zarobljenika, te je već narednog dana izvijestila GŠ VRS da je u sukobu s Vojskom Republike Srpske, a nakon pogibije jednog borca i ranjavanja nekolicine, u borbi stradalo više od 150 ekstremista iako ga je prethodnog dana obavijestila da su zarobljeni i masakrirani.

Jedinice VRS nakon masakra 161 zarobljenog borca ARBiH koji su krenuli u proboj iz Večića na slobodnu teritoriju nastavile su potragu za razbijenim naoružanim grupama s ciljem da i njih likvidiraju. Komanda 1. KK procjenjivala je da ih ima još 20-30. Zarobljeni Večićani masakrirani su u osnovnoj školi u selu Grabovica kod Šipraga. Srpska vojska i civilna vlast brzo su očistile mjesto zločina kako bi sakrile svoje zlodjelo i srpsku djecu vratile u tu grozomornu krvavu školu. Predsjednik Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš Nedeljko Ðekanović lično je otišao 5. novembra u Grabovicu kako bi nadgledao asanaciju terena i čišćenje škole. Asanacija terena znači uklanjanje leševa ubijenih i čišćenje tragova njihovih pogubljenja.

Župljanin je na sjednici Ratnog predsjedništva srpske opštine Kotor-Varoš 6. novembra najavio da će tokom dana otići u Večiće. Na istoj sjednici odlučeno je, ako dođe do zarobljavanja u Večićima, da zarobljenike treba prevesti u logor na Manjaču. Izgleda kako je, nakon masakra u Grabovici i pogibije mnogih Večićana u zasjedama, srpskim vojnim i civilnim vlastima bilo dovoljno njihove krvi. Do kraja prve sedmice novembra Večići su ispražnjeni. Preživjeli Večićani izašli su na slobodnu teritoriju oko 10. novembra 1992. godine.