Pre dvije sedmice slavio se Dan pobjede nad Japanom, odnosno kraj Drugog svjetskog rata na Pacifiku. Japanski car Hirohito svojim visokim glasom i tajanstvenim kraljevskim jezikom, koji je njegov narod prvi put čuo, najavio je 15. augusta 1945. godine predaju Japana. Zbijeni oko radija Japanci su čuli kako Hirohito govori:
“Naredili smo našoj vladi da priopći vladama Sjedinjenih Američkih Država, Velike Britanije, Kine i Sovjetskog Saveza da naše Carstvo prihvaća odredbe njihove zajedničke deklaracije [Potsdamska deklaracija 26. jula 1945., koju su potpisali predsjednik Truman, Winston Churchill i Čang Kaj Šek, a koja određuje bezuslovnu predaju Japana ili će se suočiti s ‘brzim i potpunim uništenjem’]… Ratna situacija ne razvija se u korist Japana… Neprijatelj je počeo koristiti novu i najokrutniju bombu [atomsku bombu korištenu na Hirošimi i Nagasakiju ]... Ako nastavimo da se borimo, to bi rezultiralo konačnim kolapsom i uništenjem japanske nacije, ali bi također dovelo do potpunog izumiranja ljudske civilizacije.”
Tako je Hirohitovo grubo prihvatanje poraza završilo s implikacijom da je do predaja Japana došlo ne samo zato da bi se Japan spasio, već i da bi se nesebično spasilo čovječanstvo. Imperatorov opis američke “okrutne bombe” također je pomogao u uspostavljanju japanskog poslijeratnog narativa o žrtvi.
Dakle, Pacifički rat, odnosno Drugi svjetski rat završen je 15. augusta 1945. godine. Pogrešno. Teške borbe nastavile su se do 2. septembra i dovele su do smrti, procjenjuje se, između 350.000 i 400.000 ljudi, za samo tri sedmice, uključujući desetine hiljada japanskih civila koji su umrli od bolesti i gladi. Sveukupno, ovo je otprilike isto toliko koliko je Britanaca poginuli tokom svih pet ratnih godina.
Odražavajući uobičajeno zapadnocentrični pogled na Drugi svjetski rat, u narativu o Drugom svjetskom ratu uglavnom se zaboravlja da je Sovjetski Savez nastavio borbu protiv Japana nakon 15. augusta 1945. u Mongoliji, Sibiru, Mandžuriji, Sjevernoj Koreji, južnoj polovina Sahalina i na Kurilskim otocima.
Za neke može biti iznenađenje da saveznici, koji su se zajedno borili u borbi protiv Hitlera, nisu bili ujedinjeni protiv Japana. Sovjetski Savez ostao je odlučno neutralan u odnosu na Japan do 8. avgusta 1945. godine. Iako su Japan i Sovjetski Savez, kao i imperijalna Rusija, bili geopolitički rivali tokom 20. stoljeća, oni su 1941. godine došli do pomalo nevjerovatnog sporazuma. Nakon petomjesečnog rata vođenog duž sporne granice između Mongolije i Mandžurije, zaraćene nacije potpisale su petogodišnji Japansko-sovjetski pakt o neutralnosti.
Njihovo historijsko rivalstvo bilo bi stavljeno na čekanje jer su oboje države imali druge ribe za prženje; Sovjeti su učestvovali u Zimskom ratu s Finskom i, pod okriljem Pakta Molotov-Ribentrop, anektirali Litvaniju, Letoniju i Estoniju. Kasnije je, naravno, Staljin morao da se koncentrira na stvari vezane za operaciju Barbarosa, Hitlerovu invaziju na Rusiju u junu 1941. godine. U međuvremenu, Japan je morao da se usredotoči na potpuni rat protiv Kine. U naredne četiri godine objema stranama odgovaralo je da se drže pakta o neutralnosti.
Kako je nekim od japanskih lidera 1945. godine konačno sinulo da je njihov rat s Amerikom i Velikom Britanijom na pragu da izazove potpuno uništenje njihove zemlje, Tokio je zatražio Staljinovu pomoć da pregovara o predaji saveznicima kako bi spasili obraz. Ponuda o kojoj se raspravljalo bila je da se tron i japanska vojska ostave netaknutima, te da se procesuiranje ratnih zločina stavi u ruke Japanaca. Međutim, frustrirajuće za ambasadora Naotakea Satoa u Moskvi, japanski lideri u Tokiju, podijeljeni između golubova i jastrebova, nisu mu mogli dati jasne upute. Japan je ipak počeo pregovarati o produženju sporazuma o neutralnosti sa Sovjetskim Savezom koji je trebao biti okončan u aprilu 1946. godine.
Ali Staljin se spremao za nešto drugo. Predstojeći poraz Japana od Britanije i Amerike bila je prilika koju nije mogao propustiti. Sovjetska invazija na Mandžuriju, nagradni posjed Japanskog carstva, pružila bi veliku osvetu za poraz ruske vojske od Japana 1905. godine u bici kod Mukdena i potapanje gotovo cijele flote od strane admirala Togoa u bici kod Cushime. Kao što je Staljin primijetio u svom govoru na Dan pobjede nad Japanom, koji se u Rusiji slavi 2. septembra, a ne 15. augusta kao drugdje:
“Poraz ruskih trupa 1905. godine tokom rusko-japanskog rata ostavio je gorka sjećanja u glavama naših ljudi. Ležao je kao crna mrlja na našoj zemlji. Naš narod vjerovao je i čekao dan kada će Japan biti poražen, a mrlja izbrisana. Mi iz starije generacije čekali smo ovaj dan 40 godina, a sada je došao.”
Sve vrijeme, nakon poraza nacističke Njemačke, Staljin je planirao da prekine pakt o neutralnosti izdajničkom invazijom na Mandžuriju, kinesku provinciju kojom su Japanci vladali od 1931. godine. Staljinova planirana intervencija olakšana je na konferenciji na Jalti na Krimu februara 1945. godine. Predsjednik Roosevelt stigao je s jasnim planom; Sovjetski Savez je morao biti uveden u rat s Japanom. Roosevelt nije želio da američke trupe same snose teret invazije na Japan. U ovom trenutku treba napomenuti da se uspjeh projekta “Manhattan” smatrao daleko od izvjesnog.
Potsdamska konferencija: Churchill, Truman i Stalin u Potsdamu 26. jula 1945. godine
Roosevelt možda nije shvatio da je, uvjeravajući Sovjete da napadnu Mandžuriju, gurao već otvorena vrata. I Staljin i Roosevelt napustili su Jaltu sretni. Staljin je imao saglasnost za svoju kontrolu nad Istočnom Evropom, dok je Roosevelt imao Staljinovo obećanje da će napasti Japan. “Ovo čini putovanje vrijednim”, rekao je Roosevelt svom šefu osoblja, admiralu Leahyju.
Kako se rat u Evropi završio u proljeće 1945. godine, Staljin je počeo prebacivati trupe i materijale na istok. Rukovodstvo u Tokiju odbilo je povjerovati izvještajima s fronta u Mandžuriji, gdje su pojačane sovjetske patrole i vježbe uznemirile japanske oficire. Samo jedan japanski špijun izbrojao je 195 vozova natovarenih sa 120 tenkova, 2.800 kamiona i 500 borbenih aviona koji su krenuli prema mongolskoj granici s Mandžurijom. Njegov izvještaj je ignoriran.
Kao što su japanski oficiri kasnije primijetili, izvještaji o sovjetskim aktivnostima bili su “potpuno u suprotnosti s optimističnim informacijama dobijenim od visoke komande”. Stoga je japanski ministar vanjskih poslova Shigenori Togo – probuđen u 3 sata ujutro 9. augusta da ga se obavijesti o sovjetskom iznenadnom napadu – bio potpuno zapanjen. Bio je to trenutak japanskog Pearl Harbora.
Iako je u Mandžuriji japanska vojska, čije su najbolje trupe poslana za jačanje odbrane Japana, bila kadra sastaviti vojsku od 700.000 vojnika, njena borbena efikasnost u najboljem je slučaju ocijenjena sa 35 posto. Protiv ovih snaga Staljin je okupio 1,5 miliona vojnika oko granica Mandžurije pod komandom maršala Aleksandra Vasilevskog koji se istakao u bici za Moskvu.
Japanska granična odbrana brzo je pregažena. Povučena odbrambena linija pružala je čvršći otpor. U bici kod Mutančianga oko 60.000 japanskih vojnika držalo je 290.000 ruskih vojnika četiri dana. Bitka je završena 17. augusta, dva dana nakon Carevog govora o predaji.
Na drugim mjestima, japanski odbrambeni bunkeri izdržali su pod zemljom do 26. augusta prije nego što su Sovjeti doveli gas da ih dokrajče. Do tada su druge sovjetske snage stigle do Sjeverne Koreje pet dana prije roka. U međuvremenu je japanski otpor na južnom ostrvu Sahalin, koji je napadnut 11. augusta, okončan 25. augusta kada je glavni grad Tojohara pao nakon žestokog otpora. Sovjetske amfibijske snage iskrcale su se 18. augusta na ostrvo Šumšu, najsjevernije od Kurila, lanac od 56 otoka koja se protežu u blagoj krivini od Hokaida do vrha poluostrva Kamčatka. Kurilska ostrva brzo su zauzeta.
Borbe su prestale 2. septembra. Međutim, Sovjeti su zauzeli male Kurile između 3. i 5. septembra. Ovi otoci, koji se nalaze sjeveroistočno od Hokaida, i danas su ključna tačka u japansko-ruskim odnosima. Iako se Japan odrekao svojih prava na Sahalin i Kurilska ostrva Ugovorom iz San Francisca 1951. godine, on tvrdi da manji Kurili nisu uključeni. Rezultat toga je da Japan i Rusija tek trebaju potpisati formalni mirovni sporazum – iako je zajednička deklaracija iz 1956. godine priznala da je ratno stanje završeno. Razgovori o restituciji manjih Kurila bili su u toku do prošle godine. Nakon što je Japan javno objavio podršku Ukrajini, predsjednik Putin povukao se iz svih pregovora.
Rezultati invazije bili su zapanjujući. Približno 12.000 ruskih vojnika je ubijeno, dok su japanske snage pretrpjele gubitke od 84.000 mrtvih. Od 620.000 zarobljenih japanskih vojnika više od trećine je umrlo. Povrh toga, došlo je do masovne gladi i smrti 2,6 miliona japanskih stanovnika u Mandžuriji.
Neznanje Zapada o ovom krvavom kraju Drugog svjetskog rata smatra se normalnim. Za mnoge historičare u Evropi i Americi rat na Pacifiku bio je sporedna predstava glavnom događaju – ratu u Evropi. U općem izvještavanju o Drugom svjetskom ratu Azija zauzima manje od trećine pisane historije. U poređenju s obilnim studijama o Drugom svjetskom ratu u Evropi, postoji samo nekoliko historija Drugog svjetskog rata u Aziji.
Ipak, casus belli koji je uveo Ameriku u rat, izazivajući tako svjetski, a ne još jedan evropski rat, bio je u Kini, a ne u Evropi. Američki embargo na izvoz nafte u Japan zbog zgražanja Rooseveltove administracije prema Hirohitovoj okupaciji Kine, ubrzao je napad na Pearl Harbor i istovremeni napad na Malaju, koji je bio odskočna daska ka naftnim poljima u Holandskoj Istočnoj Indiji.
Upravo je američka politika odbrane Kine pretvorila azijski rat u svjetski rat. Dakle, svaki objektivni narativ o Drugom svjetskom ratu trebao bi počinjati incidentom na mostu Marka Pola 1937. godine, koji je najavio početak pokušaja Japana da osvoji Kinu, a ne invazijom Poljske 1939. godine.
Štaviše, opseg ratišta u Drugom svjetskom ratu bio je znatno veći u Aziji. Borbe su se ondje vodile na više od 45 miliona kvadratnih kilometara u poređenju s pet miliona kvadratnih kilometar u Evropi. Velike pomorske bitke u ratu vođene su na Pacifiku, a ne u Evropi. Bitka kod zaljeva Leyte, najveća pomorska bitka u povijesti, protezala se na prostoru većem od Ujedinjenog Kraljevstva i uključivala je više od 1.000 brodova.
Prema nekim procjenama, više ljudi, boraca i civila poginulo je u Aziji nego u Evropi. Procjenjuje se da je samo u Kini umrlo približno 20 miliona ljudi, uglavnom od gladi, kao i od genocidne prakse japanske vojske. Zloglasno Silovanje u Nankingu (kada je ubije 250.000 ljudi) 1937. godine bilo je samo sporedna komponenta ovog pokolja.
Kao i u Njemačkoj i istočnoj Evropi, Japan je, pod vodstvom generalnog hirurga Shiroa Ishiija, izgradio mrežu logora za istrebljenje u Kini; specijalna medicinska oprema uvezena je iz Njemačke preko Bordeauxa, koristeći japanske jedinstveno velike teretne podmornice. Eksperimenti na ljudima koji se mogu uporediti s onima u Auschwitzu rađeni su u jedinici 731 u Harbinu, u Mandžuriju. Što se tiče žrtava, kineski holokaust bio je znatno veći od jevrejskog.
Veliki broj ratnih zločina počinjen je u svakoj zemlji koju je Japan dotakao. Što se tiče ratnih zarobljenika, približno 30 posto savezničkih ratnih zarobljenika umrlo je u zarobljeničkim logorima. Neki nisu stigli tako daleko. U Holandskoj Istočnoj Indiji (današnja Indonezija) australski ratni zarobljenici bili su stisnuti u korpe od bambusa i bačeni u luke da se utope. U međuvremenu, stopa smrtnosti indijskih zarobljenika, daleko najveće rasne grupe koju je zarobila japanska vojska, bila je mnogo veća i iznosi iznad 50 posto. Civilne patnje širom Azije bile su izuzetne, posebno zato što su tanke japanske logističke linije snabdijevanja značile da je vojske morale da se osloni na ono što je davala zemlja. Procjenjuje se da se 60 miliona ratnih izbjeglica u Evropi može uporediti sa 100 miliona ratnih izbjeglica samo u Kini.
Razumijevanje Azije, a posebno kineskih preokupacija danas, nemoguće je bez procjene njene uloge u Drugom svjetskom ratu. Kao što je profesorica s Oxforda Rana Miter, vodeći stručnjak za modernu kinesku historiju, primijetila u knjizi Forgotten Ally: China’s World War II, 1937 – 1945:
“Savremena Kina smatra se nasljednikom Maove kulturne revolucije, ili čak poniženja izazvanog Opijumskim ratovima u 19. stoljeću, ali rijetko kao proizvodom rata protiv Japana.”
Pogrešno predstavljanje datuma završetka Drugog svjetskog rata može izgledati kao manja tačka za ispravljanje. Ali to govori o širem pitanju minimiziranja azijske komponente Drugog svjetskog rata od strane Zapada. Sada, više od 78 godina nakon rata, nije li vrijeme da britanski i američki historičari, koji su dominirali historiografijom, počnu revidirati svoj zapadnocentrični narativ i promijene datum kraja Drugog svjetskog rata?
(Autor ovog teksta, kojeg je objavio The Spectator, jeste Francis Pike, historičar i autor knjiga Hirohito’s War, The Pacific War 1941-1945 i Empires at War: A Short History of Modern Asia Since World War II)
