Rabin Jehuda ben Šaloma Haj Alkalaj, rođen u Sarajevu, bio je duhovni otac cionizma, njemu se pripisuje čuvena jevrejska izreka: „Ako te zaboravim, Jerusalime, usahla mi desnica.“ Alkalaj je bio jedan od onih jevrejskih sveštenih lica koji su sami odlučili odseliti u Izrael, tada Palestinu, i tamo provesti ideju osnivanja jevrejske države.
Kako je decenijama živio i radio u Zemunu, Alkalaj je, zanimljivo, zbog svog sna o jevrejskoj državi postao dio srpskog nacionalističkog mita. Naime, nisu rijetki tekstovi, stavovi i mišljenja o tome kako je iz srpske borbe i otpora osmanskoj vlasti Alkalaj crpio inspiraciju za svoje ideje o jevrejskoj državi u Palestini. Što baš i nema prevelike veze ni dodira s realnošću, kao ni većina drugih mitova, no to ne sprečava mnoge, od onih koji romantiziraju srpsku historiju do teških desničarskih nacionalista, da hrabro ustvrde kako je zapravo iz srpskog otpora Osmanlijama nastao projekt Države Izrael. Da su Obrenovići i Karađorđevići bili ti koji su doveli do današnje države na tlu Palestine, što je, nažalost, iz nekih drugih primjera, nama u Bosni i Hercegovini poznata vrsta patologije.
No, vratimo se rabinu Alkalaju.
Cionizam je jevrejski nacionalizam povezan sa žudnjom Jevreja za vlastitom zemljom. Cionisti koji su živjeli u egzilu bojali su se da će se asimilirati u raznim zemljama i stoga nikada neće moći uspostaviti vlastitu državu. Jedan od prvih ideologa cionizma bio je Moses Hess (1812–1875) sa svojim konceptom religijskog socijalizma. Onda je 1834. godine rabin Jehuda Alkalaj (1792–1878) objavio zapis pod nazivom Shema Jisrael (Slušaj, Izraele), koji se može smatrati predcionističkim. Tvrdi da bi „ugrađivanje“ u Svetu Zemlju i povratak hebrejskom jeziku donijelo iskupljenje i renesansu jevrejskog naroda ne samo u vjerskom nego i u političkom smislu. Nakon toga 1839. godine Sir Moses Chajim Montefiore (1784–1885) predložio je uspostavu jevrejske države.
Karen Armstrong u svojoj knjizi Bitka za Boga piše da je „Yehuda Hai Alkalai 1845. godine pokušao da od starog mesijanskog mita povratka u Cion napravi program za poduzimanje praktičnih mjera. Mesija neće biti osoba već proces koji će započeti tako što će sami Jevreji uložiti određene napore; moraju se organizirati i ujediniti, izabrati svoje vođe i napustiti zemlju u koju su prognani“.
„Naravno, cionizam kao politički i nacionalni pokret zasnovan na religiji se oblikuje i postaje relevantniji tek krajem 19. stoljeća s Theodorom Herzlom kao vodećom ličnošću. Osnovni slogan cionističkog pokreta je 'zemlja bez naroda za narod bez zemlje', što se sasvim uklapalo u tokove tada bujajućih nacionalnih pokreta širom Evrope“, stoji u radu Salmedina Mesihovića pod nazivom Popratna djela.
„Naravno, ovaj slogan je u potpunosti zanemario jednu banalnu činjenicu... da zemlja koju cionisti žele za 'narod bez zemlje' ustvari nije 'zemlja bez naroda' već da ima brojnu populaciju. Ali to zanemarivanje činjenica i svođenje vrlo bitnih stvari na 'sitnicu' je logično kod svih nacionalističko-religijskih pokreta koji traže 'svoju zemlju' (bolje reći, više i više zemlje). Inače, cionistički pokret nikada nije bio ideološki uniforman i kretao se od socijalističkog cionizma Davida Ben Guriona i njegove Hagane kao vojne komponente (više-manje te ideje baštini današnja Laburistička partija Izraela) do desničarskog (kapitalističkog cionizma) ekstremizma Mehamena Begina i vojne komponente Irgun (više-manje te ideje baštini današnja stranka Likud).“
Jevrejske porodice Alkalaj porijeklom su iz Španije, iz mjesta naziva Alcala, no nikada nije utvrđeno kojeg tačno jer pod tim nazivom postoji nekoliko različitih mjesta. Prvi balkanski Alkalaji, stoji u u knjizi Istorija Jevreja Jugoslavije, došli su kao izbjeglice u Solun. Tamo su pridonijeli napretku grada i procvatu jevrejske općine. Kada su grad i općina počeli nazadovati na kraju 16. stoljeća, počela je emigracija iz Soluna u druge krajeve. Alkalaji iz Soluna sele u Bugarsku, a iz nje u Srbiju i u Bosnu. Avraham ben Semuel Alkalaj bio je rabin u Dupnici u Bugarskoj u 18. stoljeću. Jedan od njegovih sinova preselio se u Bosnu i u njoj zasnovao porodicu.
Šlomo Ben Moše Alkalaj rođen je u Solunu, a živio i umro je u Sarajevu, gdje mu se rodio sin Jehuda Haj Alkalaj. Imali su rođake u Beogradu i Šapcu koje Jehuda Haj Alkalaj spominje u svojim djelima. Sarajevski Alkalaji dali su mnogo javnih ličnosti. Ašer Alkalaj bio je predsjednik Sefardske jevrejske opštine početkom 20. stoljeća. Dr. Vita Alkalaj bio je član Sabora Bosne i Hercegovine potkraj austrijske vlasti. Albert Alkalaj bio je jedan od nosilaca cionističkog pokreta. Jedan od rođaka, David Ben Moše, rođen je u Beogradu. On se preselio u Beč i tamo bio učitelj i čelnik sefardske opštine. Njegov unuk dr. David M. Alkalaj učestvovao je sa ženom Rahelom, unukom Jehude Haj Alkalaja, na Prvom cionističkom kongresu u Bazelu i bio je jedan od prvoboraca cionističkog pokreta u Jugoslaviji. Njegovi sin i kćerka doselili su se u Izrael.
Alkalaj je bio jedan od ključnih protagonista jevrejskog nacionalnog preporoda. On se, 70 godina prije Prvog cionističkog kongresa u Bazelu, zalaže za obnovu i izgradnju „Erec Jisraela“. Devedeset godina prije Balfourove deklaracije (1917) Alkalaj je shvatio potrebu i značaj diplomatske aktivnosti. Kako piše Aleksandar Štajner u Alkalajevoj biografiji, njegov praktični duh zagovara osnivanje opšteg jevrejskog fonda za otkup zemljišta, oko 60 godina prije osnivanja prvog takvog fonda. Među prvima se zalaže za obnovu jevrejske svjetovne kulture i za pretvaranje svetog jezika u živi narodni jezik. U svojoj prvoj knjizi Šema Jisrael (Čuj, Izraele, 1834), koju je napisao 62 godine prije knjige Teodora Herzla Der Judenstaat (Jevrejska država) izlaže u osnovi istovjetnu misao o neophodnoj potrebi i neosporivom pravu naroda na život u zemlji praotaca.
Rođen je u Sarajevu 1798. godine. Od svog je oca naučio hebrejski jezik, školovao se kod ondašnjih poznatih učitelja, rabina Jaakova Fincija i rabina Eliezera Pape. Godine 1825. nastanio se u Zemunu, gdje je živio do 1874. godine. Obavljao je dužnost vaspitača mladog naraštaja, propovjednika, sveštenika i, na koncu, poslije smrti rabina Samuela Masada, glavnog opštinskog rabina.
Još kao dijete poslan je u Jerusalem na školovanje. O prvim godinama boravka Jehude u Jerusalemu ne zna se mnogo, smatra se da je tamo postojala mala zajednica koju su, kako se tvrdi, ugnjetavale osmanske vlasti. Bili su malobrojni i siromašni, a osim sefardske, u to su vrijeme nastale i prve tamošnje aškenaske zajednice. Tvrdi se da je na njega itekako utjecalo hasidsko učenje.
Po okončanju studija, u dvadeset i petoj godini, ponuđena mu je dužnost hahama i učitelja jevrejske škole u Zemunu. Živio je pola stoljeća (1825–1874) kao rabin u tom gradiću. Zemun kao granično mjesto, imalo je osobeni geopolitički položaj i značaj. Alkalaj je iz Zemuna mogao da posmatra učinak pokreta za oslobođenje balkanskih naroda od osmanske vlasti. Prvi srpski ustanak iznimno je utjecao na njegovu misao.
Otkud Alkalaj baš u Zemunu? Na to je pitanje pokušao dati odgovor Srđan Garčević svojim tekstom Skriveni Beograd. Naime, dvadesetih godina 19. stoljeća zemunska jevrejska zajednica brojala je nekoliko stotina ljudi, bila je to mješavina Aškenaza iz svih habsburških zemalja koji su došli uživati u dobrom trgovačkom položaju grada, kao i Sefarda koji su bježali od raspadajuće i sve haotičnije osmanske vladavine u Bosni i današnjoj Srbiji.
Nesiguran položaj Jevreja u Osmanskom i Habsburškom Carstvu te svijest o pokretima za nacionalno samoodređenje usmjerili su mladog rabina prema aktivizmu za jevrejska prava i protocionističke ideje. Godine 1839. Alkalajevu prvu knjigu Putevi ugodni štampala je Kneževa štamparija u Beogradu, knjiga je sadržavala prvi od njegovih brojnih poticaja Jevrejima da se presele u Palestinu. Alkalajeve brige za sigurnost evropskih Jevreja dodatno su potaknute nakon incidenta iz 1840. u Damasku, kada je tamošnja jevrejska zajednica napadnuta nakon optužbi za ubistvo franjevca, a spašena je tek nakon intervencija istaknutog jevrejskog finansijera Mosesa Haima Montefiorea.
To je značilo da je Alkalaj ne samo nastavio s izdavačkim i aktivističkim djelovanjem, već je osnovao prvo u nizu brojnih kratkotrajnih društava za naseljavanje Palestine „Erez Yisrael“, koje je djelovalo u Zemunu, Beogradu i Šapcu. Tokom 1850-ih putovao je Evropom, pokušavajući uvjeriti jevrejske zajednice da podrže njegov plan, ali nije uspio pobuditi entuzijazam za svoje velike planove, koji su uključivali prikupljanje desetine od Jevreja diljem svijeta za finansiranje preseljenja i upućivanje peticije sultanu da odobri isti status Jevrejima kakav je dodijeljen Srbiji, Moldaviji i Vlaškoj.
Iako su ga česta putovanja po Evropi skoro dovela do bankrota, veza s još jednom zemunskom porodicom vjerovatno će se pokazati presudnom za budućnost jevrejskog naseljavanja Palestine. Zemunac Simon Leib Herzl bio je oduševljeni pratilac Alkalajevih propovijedi i smatra se da ga je Alkalaj oženio. Tada se pretpostavljalo da je prenio Alkalajeve ideje svom sinu u Budimpeštu.
Otac Theodora Herzla Jakov rođen je u Zemunu. Njegov djed Simon Jehuda Herzl bio je jedan od Alkalajevih učenika i sljedbenika. Često je posjećivao svog sina i unuka u Budimpešti. Pričao je o životu i radu, o idejama rabina Alkalaja u vezi s organizacijom naseljavanja, kongresom, diplomatskim pregovorima, pozivima vladarima za podršku, pregovorima sa sultanom o vječnom zakupu Palestine, šekelom, nacionalnim fondom, osnivanjem banke, zajmom. Stoga je logično da je učenje rabina Alkalaja imalo velikog utjecaja na stavove i mišljenje Theodora Herzla.
Theodor Herzl kasnije će postati utemeljitelj cionističkog pokreta. Iako direktna veza između njega i Alkalaja nije u potpunosti naučno potkrijepljena, sličnost njihovih ideja, kao i veza kroz Herzlovu zemunsku porodicu čine vrlo vjerovatnim tvrdnju da su Herzlove cionističke ideje bile barem djelimično nadahnute Alkalajevim propovijedanjem.
Godine 1871. Alkalaj je posjetio Jerusalem kako bi osnovao još jedno naseljeničko društvo, da bi se tamo trajno preselio 1874. sa svojom ženom. Alkalajeva i Herzlova ideja o nezavisnoj jevrejskoj državi ostala je podržana od srpske (i kasnije jugoslavenske) jevrejske zajednice i same Srbije. Doista, srpska vlada u egzilu bila je prva koja je podržala Balfourovu deklaraciju, inicijativu Britanske vlade kojom se podupire uspostava „nacionalnog doma za jevrejski narod“ u Palestini pod otomanskom kontrolom 1917. To je bilo zahvaljujući naporima istaknutog srpsko-jevrejskog oficira, liječnika i diplomate Davida Albala.
Nije zgoreg napomenuti kako su unuka rabina Alkalaja Rachel i njen suprug (i rođak) dr. David Alkalaj prisustvovali Prvom cionističkom kongresu u Baselu 1897. godine. Dr. Alkalaj, advokat, kasnije je odigrao važnu ulogu kao cionistički vođa u Beogradu i kao drugi predsjednik jugoslavenske Cionističke federacije od 1924. do svoje smrti 1933. godine.
Zemun je skoro sve vrijeme osmanske vlasti (1521–1717) bio više muslimansko nego kršćansko naselje. Tek poslije Beogradskog mira (1739) dobio je politički značaj i povoljnije uvjete za ekonomski napredak. Odvojen političkom granicom od Beograda, piše Aleksandar Štajner, vremenom je postao glavno austrijsko stovarište ogromnih količina turske robe za Centralnu i Zapadnu Evropu, kao i zapadnoevropske robe za Tursku.
Uprkos prosperitetu trgovine i zanatstva, život zemunskih Jevreja nije bio lahak. U političkom pogledu bili su sasvim zapostavljeni, a njihova privredna djelatnost bila je sprečavana zabranama i ograničenjima svih vrsta. Godine 1746. Zemun je potpao pod vojnu granicu, a tamo je Jevrejima bilo zabranjeno stanovanje. Austrijanci su propisali veoma stroge odredbe za Jevreje jer su ih smatrali za „zlo koje se ne može iskorijeniti, ali kome se može spriječiti razvoj“. Kada su poslije Požarevačkog mira (1739) Austrijanci napustili Beograd, izbjegli su iz njega doseljeni Austrijanci i austrijski Jevreji. Oko 20 porodica nastanilo se u Zemunu.
U takvom je Zemunu Jehuda Haj Alkalaj bio rabin 50 godina (1825–1874). Stanje i status Jevreja u Srbiji mijenjao se svake godine i sa svakom novom vlasti i tek su 1888. godine donošenjem novog ustava njima garantovana prava.
Do tada je Alkajal pažljivo pratio događaje kakvi su bili, naprimjer, pogromi Jevreja u Rumuniji ili masakr u Grčkoj, kada je, nakon optužbe da su Jevreji ubili patrijarha u Carigradu 1821. godine, ubijeno oko 5.000 Jevreja. Zbog toga je mnogo pisao, oni koji su analizirali njegov rad tvrde da su do sada pronađene pedeset i tri njegove publikacije, rasprave i pisma. Edicije su mu štampane u Pešti, Beču, Leipzigu, Londonu, Amsterdamu, pa čak i u Bombaju. Sarađivao je u svim hebrejskim časopisima svoga vremena.
Godine 1834. izlazi njegova prva knjiga Čuj, Izraele, u kojoj se javlja misao o naseljavanju Palestine, ali se još ne predlaže koncepcija. Godine 1839. izdao je hebrejsku gramatiku, a 1840. u Budimpešti piše Šelom Jerušalajim, u kome izlaže stanje Jevreja u zemljama u kojima žive kao bespravna manjina. Ukazuje na potrebu otkupljivanja zemljišta i stvaranja zemljoradničke kolonije u Palestini. Godine 1841. u brošuri Dar jevrejskom narodu štampanoj u Beču iznio je svoja shvatanja o oslobođenju i podvukao da politički preporod donosi sa sobom i vjersku, ekonomsku, moralnu i jezičnu obnovu.
Alkalaj 1843. predlaže da naseljavanje Palestine otpočnu u prvom redu Jevreji s teritorije Osmanske carevine jer bi im to bilo lakše kao sultanovim podanicima.
Boraveći u Parizu, Alkalaj je podstakao na aktivnost svjetsku jevrejsku organizaciju „Kol Jisrael haverim – Alliance Israelite Universelle“ osnovanu 1860. Toj je organizaciji, između ostalog, bio zadatak da otkupi komplekse zemljišta u Palestini za naseljavanje Jevreja. Shodno svojim zadacima, Alijansa je podizala razne škole prvenstveno u zemljama Osmanske carevine.
Jakir Eventov u knjizi „Istorija Jevreja Jugoslavije“ tvrdi kako su na jugoslavenskim prostorima djelovala dva vjesnika preporoda: J. Hlrschenstein i J. H. Alkalaj. Godine 1812. izabran je Jekutiel Hirschenstein (1779–1849) za rabina u Varaždinu, on je bio očaran idejama jevrejskog preporoda i aktivno je obavještavao svoje istomišljenike u Evropi o naporima da „u korist jevrejskog naseljavanja u Erec Jisraelu“. S druge strane, piše Eventov, Jehuda Haj Alkalaj, jedan od otaca jevrejskog preporoda, razlikovao se od Hirschensteina.
„Zalagao se cijelog svog života za primat hebrejskog jezika i za jedinstvo jevrejskog naroda. On piše 1849. godine u svome djelu 'Otvor kao iglena uš': '(...) I neće biti naša vjera i naše bogosluženje па način sefardski, aškenaski, poljski, francuski, talijanskl i sl., nego na jevrejski način, jedna vjera, jedan zakon... Neka se svi Jevreji vrate Bogu, u zemlju otaca, jer ko stanuje izvan zemlje (Erec Jisraela) sličan je onom koji nema Boga, a Jevreji izvan svoje zemlje služe stranim bogovima...'
Dalje, u svom pismu iz 1869. godine navodi: 'Naša braća... koja vaplju za pomoć – traže da idu u Ameriku, neki traže da idu u Sibir, neki traže da se vrate u Španiju, a zaboraviše svoju obećanu zemlju, premda svaki dan kazuju: 'Ako te zaboravim. Jerušalajime, neka mi usahne desnica’...“
Drugo pitanje koje je preokupiralo Alkalaja bio je problem Jevreja u Srbiji. Premda se nosio idejom preporoda svog naroda te se nije bavio lokalnim „sitnicama“, uzbunilo ga je teško stanje Jevreja u Srbiji. On im je pružio pomoć, pisao je o njihovoj nevolji, te se nadao da će progonjenici otići u Erec Jisrael. Stanje Jevreja Srbije, koje mu se činilo bezizlazno, ubrzalo je, pored ostalih motiva, njegovu odluku da napusti Srbiju.
Uprkos razočarenjima koja je doživio prilikom svoje prve posjete Jerušalajima 1871. on se rastao od svoje male opštine u Zemunu, kojoj je vjerno služio 50 godina i 1874. nastanio se sa svojom suprugom u Jafi, u blizini Mikve Jisraela. U Alkalajevim očima bila je ta poljoprivredna ustanova jedan od pupoljaka preporoda.“
Jehuda Haj Alkalaj, u sedamdeset petoj godini, nakon pola stoljeća, ostavlja Zemun i seli u Jerusalem. Tamo provodi posljednjih pet godina svog života. Radi na zbližavanju Sefarda i Aškenaza. Osniva Društvo za povećanje stanovništva Izraela, pridobija sljedbenike za kupovinu velikih dijelova zemlje u blizini Jaffe. Jehuda Haj Alkalaj umro je u 80. godini i sahranjen je na Maslinovom brdu, 70 godina prlje osnivanja Države Izrael, kojoj je bio jedan od vjesnika. Jer samo nekoliko mjeseci nakon njegove smrti (1878) započelo je naseljavanje te zemlje.
