U novembru 2017. Pew Research Center objavio je fascinantan izvještaj o muslimanskom stanovništvu Evrope: s Evropom definisanom kao 'EU plus Norveška i Švicarska', pokazao je zapadni Balkan kao prazan prostor, ni evropski ni muslimanski. U „Muslimanima i stvaranju moderne Evrope“ Emily Greble kreće na ambiciozno putovanje kako bi ponovno naselila tu prazninu s više od 500 godina historije.
Ko su evropski autohtoni muslimani? Osmansko Carstvo stiglo je u Evropu u 15. stoljeću, slavno opsjedajući Beč dvaput, ali se njegova teritorijalna dobit s vremenom smanjivala, a pad je ubrzan u 19. stoljeću kada su kršćanske države počele nicati na Balkanu.
Godine 1878. Berlinski ugovor („za rješavanje pitanja Istoka“) ocrtao je budući odnos između Osmanlija, nedavno poraženih u rusko-turskom ratu i evropskih sila. Ugovor je priznao Srbiju, Crnu Goru i Rumuniju kao nezavisne države i muslimanima unutar njih dao puna politička, ekonomska i građanska prava, čak i kada ih je retorika izgradnje nacije smatrala žrtvenim jarcem kao zaostalim ostacima zastarjelog, pobijeđenog carstva. Muslimani su mogli glasati, a njihovi predstavnici ulazili su u nacionalne skupštine, dok su vlade istovremeno povećavale kontrolu nad džamijama, školama i zemljom, dajući privilegije kršćanskim građanima.
Ovi su se trendovi također dogodili u Grčkoj, Bugarskoj i na Kipru, ali fokus knjige Greble su bivše jugoslovenske zemlje. Dobitak za muslimane u ovom dijelu Evrope bilo je to što su zadržali kontrolu nad islamskim (šerijatskim) sudovima koji su regulirali porodično pravo i vakufe koji su finansirali islamsko obrazovanje, dopuštajući islamskim pravnicima da djeluju kao posrednici s državnim birokratijama.
Zbog važnosti islamskih sudija, muslimani su se počeli pojavljivati kao pravno priznata manjina u očima državne uprave i stanovništva u cjelini. Do 1900. muslimanska lojalnost ostala je podijeljena jer su se osmanske predodžbe o podložnosti, planovi za panislamsku solidarnost i evropske ustavne ideje sukobile u oblikovanju višestrukog muslimanskog svjetonazora.
Balkanski ratovi 1912. i 1913. – u kojima su kršćanski balkanski narodi pobijedili Osmanlije (prvo), ali su se potom udružili s njima protiv bivšeg saveznika Bugarske (drugi) – i Prvi svjetski rat bili su prekretnica. Muslimani su brutalno masakrirani ili protjerani, a izbjeglicama je uskraćena repatrijacija, dok je preostalima oduzeta imovina, pravo glasa ili zaposlenje.
Evropski muslimani su se mobilizirali da ponude jedni drugima pomoć, a neki su se okrenuli islamu na strožiji način nego prije. Neki muslimani su aktivno sarađivali s državnim vlastima; drugi su dizali oružane pobune ili pisali peticije stranim vladama. Budući da su arhitekti poslijeratnog međunarodnog poretka koji je nastajao u Parizu davali prednost samoodređenju i pravima manjina, nakon stvaranja Kraljevine SHS 1918. godine, muslimanski čelnici su gledali kako njihov narod država označava manjinom. Ustav kraljevstva iz 1920. propisuje pravo muslimana da se pozivaju na šerijatski zakon u porodičnim i nasljednim slučajevima.
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca postala je Jugoslavija 1929. Vlada u Beogradu je razlikovala 'kosmopolitske' slavene u Bosni i Srbiji i 'divlje' albanske i turske na Kosovu i u Makedoniji. Islamske institucije nastavile su igrati ključnu ulogu, unatoč žestokom pokušaju diktatora kralja Aleksandra I („Ujedinitelja“) da muslimane podvede kao Jugoslovene.
Muslimanski reformisti i tradicionalisti sukobili su se u svojim vizijama islamskih institucija, posebno u pogledu obrazovanja i mjesta žena. Različite političke formacije, novinski članci i razgovori s međunarodnim kolegama pokazali su koliko su različita muslimanska mišljenja suočena s homogenizirajućim državnim pritiskom. Aleksandrove reforme gurnule su mnoge prema islamskom preporodu; malo muslimana žalilo je zbog nestanka Jugoslavije 1941.
Tokom Drugog svjetskog rata evropski muslimani su se podijelili po linijama pro-osovine i pro-otpora. Islamski preporoditelji su se nadali da će ih Osovina politički osnažiti; u Bosni je stvorena muslimanska Waffen SS jedinica, 13. Waffen gorska SS divizija. Drugi su se pridružili partizanima ili četnicima boreći se protiv Nijemaca, Talijana i Bugara. Kada je 1945. Tito počeo graditi socijalističku državu zasnovanu na jedinstvu i bratstvu, muslimani su pregovarali o svom mjestu u ovoj drugoj Jugoslaviji. Neki su progresivci vjerovali da je socijalizam put ka emancipaciji od konzervativnog islama, dok su drugi pružili otpor, stali pred sud i bili pogubljeni.
Socijalistički ustav Jugoslavije iz 1946. godine okončao je šerijatsko pravosuđe, radikalno resetujući odnos između muslimana i države, koja je preuzela islamske institucije. Muslimansko stanovništvo se sada smatralo dijelom jugoslovenske cjeline, iako su muslimani ostali podijeljeni između mjesta, jezika, vjerskih opredjeljenja i političkih mišljenja (iako bi se isto moglo reći i za nemuslimansko stanovništvo Jugoslavije).
Istaknuta snaga ove knjige je to što Greble u prvi plan gura muslimanske glasove i insistiranje da se oni definiraju kao evropski. Događaji u Crnoj Gori desili su se u Evropi, osoblje medrese u Tuzli ili islamski preporoditelji u Sarajevu bili su Evropljani, dok su prožimajući diskursi liberalizma i samoopredjeljenja bili isključivi od samog početka.
Čitatelji bi trebali uživati u njezinoj trijumfalnoj obnovi muslimanske agende: seoski čelnici pokušavaju povratiti zaplijenjenu imovinu, zahtijevaju repatrijaciju ili traže autonomiju; islamski učenjaci insistiraju na poštivanju vjerskih tradicija; naprednjaci koji kažnjavaju konzervativne imame i muftije; muslimanke koje izazivaju svoje muževe na sudu.
Na kraju otkrivamo evropsku historiju koja uključuje islam i, u tom procesu, možda trebamo ponovno razmisliti šta je tačno 'Evropa'.
Theodora Dragostinova je za History Today napisala recenziju knjige Emily Greble „Muslimani i stvaranje moderne Evrope“
