U osmanskim popisnim defterima iz XV i XVI vijeka postoje podaci o brojnim crnogorskim manastirima i crkvama, njihovom položaju i broju povlastica. Od manastira u Crnoj Gori koji su imali takve povlastice pominju se Sv. Nikola na ostrvu Vranjini, Sv. Gospođa na Cetinju, Sv. Nikola na Rijeci, Prečista Komi u Krajini, Đurđevi Stupovi u Budimlji, Sv. Trojica u Pljevljima, Manastir u Donjoj MoraČi, Crkva Sv. Petra I Pavla u Bijelom Polju, dvije katoličke crkve u Baru.
Po istraživaču osmanskog perioda u Crnoj Gori mr. Mustafi Memiću, “tokom vremena svi su ovi manastiri adaptirani i rekonstruisani”. Mnogi izvori potvrđuju da je u prvim vijekovima osmanske vladavine izgrađeno i nekoliko novih manastira: manastir u Pivi, za čiju je izgradnju značajan dobrovoljni prilog dao i sam sultan, zatim manastir Dobrilovina na Tari, manastir pod Ostrogom, manastir u Vasojevićima.
U drugoj polovini XVI vijeka, kad je Osmanska imperija bila na vrhuncu moći i ekspanzije, na području Crne Gore i Hercegovine izgrađeno je “preko stotinu crkava”.
Međutim, dok su Osmanlije i njihova islamska teokratska država bili tolerantni prema svim vjerama Objave (kršćanskoj i jevrejskoj), sve do kraja XVIII vijeka, a balkanske zemlje do Berlinskog kongresa (1878), pa i kasnije, evropske kršćanske države su se veoma surovo i nehumano odnosile prema muslimanima. Takav odnos bio je i prema islamskoj sakralnoj i profanoj kulturi i civilizaciji. Zbog toga u nekim balkanskim zemljama nema, unatoč viševjekovnom osmanskom prisustvu, mnogo spomenika, čak ni grobalja.
Prvi put je muslimansko stanovništvo teško stradalo na prostoru današnje Crne Gore 1538. godine. Tada je udružena španska, mletačka i vojska Svete Stolice napala gradove u Bokokotorskom zalivu. Posječeno je 500 i zarobljeno i odvedeno na pijace u Veneciju kao roblje 1200 žena i djece. Drugi put su muslimani iz Novog (Herceg-Novi), Risna i drugih mjesta Bokokotorskog zaliva stradali u mletačko-osmanskom tzv. Morejskom ratu - 1687. godine. Tada su mnogi pobijeni, a prema Baru je izbjeglo 2 300 muslimana, nekoliko hiljada prema Hercegovini - u Trebinje, Nikšić, Mostar i Livno i druga mjesta. Oni kojima nije pošlo za rukom da izbjegnu prevedeni su u katoličku vjeru. Tada su svi islamski objekti uništeni, sem dviju džamija u Novom (Herceg) koje su pretvorene u crkve, koje i danas postoje - Sv. Jeronima i Sv. Arhanđela. Najveća džamija, koja je pretvorena u crkvu Sv. Arhanđela, sagrađena je u vrijeme vladavine Bajazita II (1481-1512).
U Morejskom ratu (1684-1699) učestvovala su i crnogorska plemena na strani Mlečana. Oni su im tada iz Venecije uputili svog plaćenika - kondotijera Baju Pivljanina da im organizira borbu protiv Osmanlija. Crnogorska plemena dobijaju pomoć od susjedne Mletačke republike i učestvuju u njenim ratovima protiv Osmanske carevine već od Kandijskog rata (1645-1669). U tom vijeku, pa i u sljedećem, kod svih brđana cvjeta hajdučija i vode se neprekidno plemenski ratovi. O tome akademik i historičar dr. Vaso Čubrilović u Istoriji naroda Jugoslavije, piše:
“... Plemenski ratovi neprestano traju u Crnoj Gori i Hercegovini. Plemena ratuju iz krvne osvete, bore se oko ispaša i vode ... Svaki bratstvenik je u stalnoj ratnoj pripravnosti. Pogotovo ako je dužan krv, ili svetu krv. Ima još jedna vrsta ratovanja, a to je četovanje kao privredno zanimanje. Siromašne planinske oblasti Crne Gore i Hercegovine nisu mogle da ishrane svoju decu. Stoga se od XVI do XIX veka četovanje razvilo u jedan sistem pljačkaške privrede, gde su velike i male čete iz ovih oblasti svake godine išle u šumu da traže i dogone plen. Bila je to popuna njihovih prihoda i sredstava za izdržavanje porodica. Glavni cilj gotovo svih osmanskih napada na Crnu Goru i Hercegovinu od XVI do XIX veka bio je: sprečiti pljačkaške pohode crnogorskih i hercegovačkih četa u susedne turske oblasti, jer su ovi pohodi kočili trgovinu i saobraćaj i unosili opštu nesigurnost na stotine kilometara od Crne Gore I Hercegovine.”
Druga značajna karakteristika u Staroj Crnoj Gori od XVI vijeka pa nadalje jeste proces narastanja vlasti cetinjskih mitropolita uporedo sa razvojem rodovskog plemenskog uređenja. Oni postepeno objedinjuju plemena u savez i stavljaju se na čelo njihovih težnji da se oslobode od osmanskih vlasti.
Od vremena vladavine Danila (1697-1735), prvog vladike iz kuće Petrovića, počinje oslanjanje Crne Gore na pravoslavnu Rusiju, a povremeno uz Mlečane i na Habsburšku monarhiju. U njegovo doba nestaje muslimana u Staroj Crnoj Gori. Po njegovom nalogu, u prvoj deceniji XVII vijeka, na Badnje veče, pogubljeno je nekoliko nedužnih crnogorskih muslimana samo zato što nisu htjeli preći na pravoslavlje. Ovaj događaj, iako o njemu nema izvornih podataka, ovjekovječio je vladika Petar II Petrović Njegoš u epu Gorski vijenac, kao istragu svih “poturica”.
Međutim, stvarna “istraga poturica” u Staroj Crnoj Gori dogodila se u drugoj deceniji XVIII vijeka. Kad se Porta 1706. godine spremala “da zbog stalne hajdučije raseli Crnogorce” u zaštitu su ih uzeli muslimanski prvaci iz Podgorice i Spuža, i to onemogućili. Tri godine kasnije (1709), kako piše Mustafa Memić, vladika Danilo iz Cetinja preko Podgorice, Gusinja, Plava i Rugovske klisure, koji su bili naseljeni muslimanima, dolazi u Peć i tu prisustvuje episkopskom saboru u Pećkoj patrijaršiji.
Istrebljenje i pokolj muslimana u Staroj Crnoj Gori mogao se dogoditi 1711. godine. Događaj je vezan za dolazak ruskih izaslanika pukovnika Mihaila Miloradovića i kapetana Ivana Lukačevića, koji su sredinom juna 1711. stigli u Boku Kotorsku. Zatim su pod Lovćenom održali sastanak sa 27 crnogorskih prvaka. Izaslanici su im pročitali Proklamaciju - “carsku gramatu” ruskog cara Petra I, glavarima podijelili zlatnike i pozvali ih u “sveti rat protiv muslimana”. Tada je donijeta odluka da se otpočne opća borba protiv Osmanlija i muslimana uopće. Prvi na udaru bili su njihovi sunarodnici i saplemenici “domaći Turci”, “poturice”. Svi koji nisu izbjegli masakr pobijeni su ili pokršteni. Njihovi potomci i danas žive u Cetinju i okolini. Muslimanska bratstva koja su tada prešla na pravoslavlje su: Miloševići, Šabani, Kasumi, Kadići, Jabučani-Popovići, Bećiri (svi žive na Cetinju), Đonovići i Sjekloće iz Crmnice, Karimani (sada Tomanovići) i Simanovići (iz Čeklića).
Oni koji su izbjegli tragediju naselili su se u Nikšiću, Podgorici, Krajini (kod Skadarskog jezera i kod Bara. Tada je porušeno i svih šest džamija, dok je ona na Obodu, u Rijeci Crnojevića, pretvorena u pravoslavne crkvu. Te 1711. godine je u Staroj Crnoj Gori moglo biti svega 3 000 muslimana. Istoričar Jovan Tomić je ustanovio da “poslije 1712. godine nema pomena o Turcima u Crnoj Gori”.
Odmazda Porte i sultana Ahmeda III na ovaj pokolj muslimana bila je prema Staroj Crnoj Gori isto tako surova. Kaznena ekspedicija je povjerena bosanskom namjesniku Ahmed-paši, koji je u Gacku prikupio 8 000 vojnika iz Bosanskog sandžaka, 3 000 iz Hercegovačkog i 2 500 iz Zvorničkog. U Podgorici je 7 000 vojnika bilo pod komandom skadarskog sandžak-bega Tahira Mahmudbegovića. Operacije su počele sredinom juna 1712. godine. Tahir-paša, pošto je pridobio dio Brđana, Riječana, Zećane i Crmničane, olakšao je nastupanje Ahmed-paši na Cetinje. I pored žestokog otpora osmanska vojska je početkom augusta 1712. ušla u Cetinje, gdje je zbog odmazde porušila Cetinjski manastir i sve kuće u Cetinjskom polju. Dio stanovništva, u znak pokornosti, isplatio je harač i predao Ahmed-paši taoce.
I pored toga, neka crnogorska plemena su nastavila sa upadima u krajeve naseljene muslimanskim i albanskim stanovništvom, koje su pljačkali i ubijali. Zbog toga je Porta odlučila da uputi novu kaznenu ekspediciju i uhvati vladiku Danila, a najnepokornija plemena raseli.
Ekspediciju je vodio novi bosanski namjesnik, bivši veliki vezir Numan-paša Ćuprilić. U zapovijesti – emir šerifu — sultana Ahmeda III, upućenoj 1714. godine Ćupriliću, pored ostalog, piše: “Počelo je ubijanje muslimana i raje u okolini ... a njihova djeca i porodice odvode se u ropstvo. Od nazad dvije godine crnogorska raja ne daje džiziju (harač)”. Sredinom septembra 1714. godine Ćuprilić je sa 28 000 vojnika napao crnogorska plemena i sredinom oktobra izbio na Cetinje, zauzeo Njeguše koje je razorio. Poraz crnogorskih plemena u Staroj Crnoj Gori bio je potpun.
Osmanskoj vojsci su se pokorili Cetinjani, Njeguši, Bjelaši, Manjani, Brajići i Grbljani. Osmanski odredi su tada opustošili naselja, ubijali odbjeglo stanovništvo po pećinama I klancima, odveli veći broj naroda u zarobljeništvo, ali nisu pohvatali katunske starješine, niti su raselili plemena.
Početkom 1715. godine vladika Danilo je otišao u Rusiju, Nakon njegove smrti položaj cetinjskog mitropolita postao je nasljedan u porodici Petrovića-Njegoša. Crnogorska plemena su, uprkos čestim ekspedicijama, naslanjajući se na Mlečane, Rusiju I Habsburgovce, vodila borbu protiv osmanskih vlasti i tokom XVIII vijeka, naročito u vrijeme habsburško-osmanskih i rusko-osmanskih ratova.
U vezi sa pogrdnim terminom “poturica” lingvista i akademik dr. Asim Pečo, u članku Ne pita se ko se kako krsti, koji je objavio u listu Borba (22-23. decembra 1984) piše: “Prihvatanjem ove ili one vjere, dakle, nije se napuštalo jedno od bitnih obilježja narodnosne pripadnosti - nije se napuštao jezik slovenski... U prilog ovog mišljenja išao bi jedan čisto lingvistički moment. Iz tvorbe riječi u našem jeziku znamo da glagoli izvedeni prefiksom po - znači učiniti onim što znači riječ u osnovi prostoga glagola. Prema tome, glagol pohajdučiti se znači - hajduk. Idući tom stazom dolazimo do saznanja da poturčiti se znači - postati Turčin. Pošto u našim krajevima islamizacija nije sa sobom povlačila i deslovenizaciju, nemaju opravdanja, ni lingvističkog ni istorijskog, termini kao poturica, poturčenjak i poturčiti se, kada su u pitanju širi narodni slojevi (pojedinci su i ovdje pojedinci), isto onako kao što ne bi imalo opravdanja mišljenje da prihvatanje pravoslavne vjere znači pogrčavaje ili katoličke vjere znači poromanjivanje. U svim ovim slučajevima riječ je samo o prihvatanju posebnih religioznih učenja, a ne o odnarodnjavanju.“
