Po oskudnim spomenicima koji su sačuvani do danas može se utvrditi da su se u srednjovjekovnoj Bosni i Humu koristila četiri pisma: grčko, latinsko, bosanska glagoljica i bosančica. Spomenici grčkoga pisma lokalizirani su pretežnije u Humu, a ovo je pismo trajalo sve do 15. vijeka. Latinica je prisutnija na spomenicima Bosne. Ovom temom iscrpno se bavio i prof. dr. Fahrudin Rizvanbegović, univerzitetski profesor starije bošnjačke književnosti, te iz njegovih istraživanja saznajemo da su humski kneževi već u 12. vijeku, a bosanski banovi i kraljevi u 14. i 15. vijeku, imali svoje kancelarije koje su vodile diplomatsku prepisku sa zapadnim zemljama i primorskim gradovima grčkim i latinskim pismom. Bosanska glagoljica i bosančica su došli kao bosanska recenzija sa slavenskim obredoslovljem, tako da su se latinica i grčko pismo upotrebljavali samo u posebnim prilikama i s vremena na vrijeme, a glagoljica i bosančica su bile u svakodnevnoj upotrebi.
Grškovićev odlomak i Mihanovićev odlomak iz 12. vijeka i Splitski odlomak s kraja 12. vijeka ili početkom 13. vijeka najstariji su glagoljski spomenici Bosne i Huma. Pisani su tzv. poluoblom glagoljicom, koja je prijelaz iz oble-istočne u uglatu-zapadnu, pa je kao osobena, nazvana bosanskom glagoljicom. Mnogobrojne su i glagoljske glose na spomenicima pisanim bosančicom, pa se pouzdano može utvrditi da se glagoljica zadržala kroz cijelo bosansko srednjovjekovlje. Poimenično, glagoljski zapisi na marginama mogu se naći na Rukopisu Apostola SANU u Beogradu, u rukopisu Čajničkog evanđelja, u Zborniku krstjanina Radoslava, u Hrvojevu misalu.
Glagoljski misal, 15. vijek
Tragovi bosanske glagoljice nalaze se i u epigrafima na lapidarnim spomenicima kao što je crkva u Kijevcima kod Prijedora iz XI i XII st., Humačka ploča iz X ili početka XI st. iz Humca kod Ljubuškog. Također je utvrđeno da su s glagoljskog predloška prepisani Hvalov i Radoslavov zbornik, Nikoljsko i Divoševo evanđelje, te Zbornik humskog kneza Miroslava.
Najbrojniji su spomenici pisani bosančicom, a najstarija je Humačka ploča s Humca kod Ljubuškog s kraja 10. vijeka ili početka 11. vijeka, zatim ktitorski epigrafi iz Travunije (Trebinja) i srednje Bosne iz 12. vijeka, te Miroslavovo evanđelje, također iz 12. vijeka.
Miroslavljevo evanđelje, 12. vijek
Crkveni spisi nastali su uglavnom u okviru Crkve bosanske, što je vidljivo i po kolofonskim potpisima pisara, koji obavezno naglašavaju da su krstjani, ali se to vidi i u njegovu sadržaju i popisima zidova Crkve bosanske. Crkvene knjige uglavnom sadrže prijevode Novoga zavjeta (evanđelja), apostolska djela, novozavjetne poslanice i apokalipsu. Ove knjige, pisane najvećim dijelom u 14. i 15. vijeku, prijepisi su starijih glagoljskih predložaka. U jeziku i pravopisu one nose tragove te daleke starine, s prodorom živog narodnog govora u tkivo crkvenog jezika.
Najznačajniji zbornici jesu: Hvalov zbornik, pisan 1404. za Hrvoja Vukčića, koji sadrži kompletno Četveroevanđelje, Djela apostolska, Poslanice, Apokalipsu, Psaltir s devet biblijskih pjesama, te Apokrife i Dekalion; Mletački zbornik iz sredine 15. vijeka, koji je gotovo istovjetan s Hvalovim, ali je bez Psaltira, biblijskih pjesama, a nema ni kolofone; Zbornik krstjanina Radosava iz druge polovine 15. vijeka, pisan za krstjanina Gojsaka, a sadrži Apokalipsu, Očenaš i dodatnu molitvu i početak Evanđelja po Ivanu, na samom završetku sačuvanog dijela ovoga zbornika je tekst kolofona te, kao dodatak, dio Pavlove poslanice pisan glagoljicom. Najstarije i najljepše pisano evanđelje, ocjenjuje prof. dr. Rizvanbegović, jeste Miroslavovo evanđelje iz druge polovine 12. vijeka, opisano ili u Humu ili na dvoru bosanskog bana Kulina za humskog kneza Miroslava. Po kaligrafskim odlikama i iluminacijama ovo je najljepši srednjovjekovni rukopis ne samo na Slavenskom jugu.
Jačanje Crkve bosanske s dvadesetim godinama 14. i u 15. vijeku nakon nemilosrdnih križarskih pohoda, progona i lomača u 13. vijeku jačalo je i književnu djelatnost, pa su iz tog vremena sačuvani: Mostarsko, Srećkovićevo, Ljubljansko bosansko (Kopitarevo), Nikoljsko evanđelje, te Odlomak petrogradskog apostola, Vrutoški rukopis, Daničevićevo i Čajničko evanđelje, Aprakos kneza Lovanova, Evanđelje krstanina Tvrtka Pripkovića te Treće beogradsko evanđelje, Mostarski listovi (Drugo mostarsko evanđelje) i Početije svijeta.
Bosanski srednjovjekovni crkveni književni spomenici, bilo da su pisani glagoljicom ili bosančicom, najčešće su pisani na pergamentu, a od druge polovine XIV st. i na papiru. Nažalost, osim Čajničkog evanđelja, svi su rukopisi izvan Bosne: u Petrogradu, Vatikanu, Veneciji, Monte Pradoneu, Istanbulu, Plovdivu, Beogradu, Ljubljani i Zagrebu. Najveći dio ovih rukopisa, bilo da je kanonskog ili apokrifnog značenja, uglavnom je obredoslovnog značaja, a književno su najzanimljivije njihove marginalije i glose kao i prodori narodnog govora u tkivo ovih tekstova.
Povelje, pisma, darovnice i testamenti, nastali na bosanskom kraljevskom ili banskom dvoru i državnoj kancelariji, kao i u kancelarijama bosanskih plemića i oblasnih gospodara, od posebnog su značaja. Njihov početak bilježimo u Povelji Kulina bana iz 1189. Pisane uglavnom stilom i manirom uobičajenih formula i šablona, one na prvi pogled djeluju stereotipno i shematično, ali dubljim poniranjem u ovu vrstu pismenosti otkiva se u njihovim dijelovima pulsiranje žive riječi i dragocjenog književnog nadahnuća, objašnjava prof. dr. Rizvanbegović u svojim istraživanjima. Iz 13. vijeka ostale su bogate povelje humskih knezova i četiri povelje bosanskog kneza Ninoslava.
Humačka ploča, 10-11. vijek
Od dolaska na bosansko bansko prijestolje Stjepana II Kotromanića u XIV st. ova administrativno-pravna pismenost i privatna pisma bosanskih i humskih plemića pojačana je, a književno je sadržajnija. Naročito se živošću naracije ističu Povelja bosanskog bana Stjepana II i njegova brata Vladislava, kao što se književnim vrijednostima ističe i darovnica ovoga bana Vlatku Vukoviću. Također, Darovnica kralja Dabiše vojvodi Hrvoju Vukčiću iz 1392. jedan je od najljepših tekstova bosanskog jezika srednjeg vijeka. Svakako su zanimljive i povelje, darovnice i pisma pojedinih plemića, posebno Pavlovića, Kosača, Vukčića, te hercega Stjepana i njegovih sinova: Vladislava, Vlatka i Stjepana (kasnijeg velikog vezira Ahmeda Hercegovića).
Najstariji dosad poznati epigraf u nas jeste spomenuta Humačka ploča, koju je s kraja 10. ili početkom 11. vijeka uklesao Krsimir Bretović. S kraja 12. st. potječe nekoliko natpisa iz Trebinja, te natpisi Kulina bana, sudije Gradiše i Kaznaca Nespine iz okolice Visokog i Zenice. Najveće središte bosanske srednjovjekovne epigrafike jeste okolica Stoca, s nekropolama Radimlja, Boljuni i Hodovo, zatim Blagaj, sjedište humske vlastele, te dolina rijeke Lašve i bosansko Podrinje, od Foče do Vlasenice.
Najpoznatiji dijaci – pisari i kovači – klesari bili su: Prodan i Miogost iz srednje Bosne, Veseoko Kukulamovi i Vukašin iz doline Lašve i Jajca, Bratjen iz Travunije (Trebinja), Semorad, Miogost, Gruba i Krilić iz okolice Stoca, Nikola Dragoljević i Dragoje Dijak iz Podrinja, a Ugarak iz Vrhbosne (Sarajevo).
Djela tzv. lijepe književnosti vrlo su malo sačuvana. Najpoznatija je Povijest o Aleksandru (Berlinska Aleksandrida). Pretpostavlja se da su na dvorima u Bosni prepisivani i drugi rukopisi ondašnje književnosti, a ta su djela kao lektira dopunjavala apokrifne tekstove. Posrednih svjedočanstava o tome ima, pa se s velikom vjerovatnoćom mogu kao bosanske uzeti pjesme o Radosavu Pavloviću i bugarštica o vjernoj službi pod naslovom Kako se Nikola Radanović odvrgao od svoga gospodara, a koja se odnosi na Dinčiće-Kovačeviće, oblasne gospodare Srebrenice. Iako je ova pjesma pretrpjela redakcijske zahvate, u njoj je prepoznatljiva bosanska fraza i leksika. Prof. dr. Rizvanbegović naglašava da je srednjovjekovna pismenost i književnost Bosne i Huma u oblasti jezika ostvarila izuzetnost koja je veže za narodne govore u neprekidnom trajanju njenog postojanja.
