Odmah nakon Drugog svjetskog rata iz Jugoslavije se u Palestinu iselilo 8500 Jevreja

Prema popisu stanovništva Kraljevine Jugoslavije iz 1931. u Jugoslaviji bilo je 68.405 Jevreja. Broj Jevreja se povećao prirodnim prirastom ali i izbjeglicama koji su bježali iz evropskih zemalja zahvaćenih nacizmom preko Jugoslavije te je neposredno prije Drugoga svjetskoga rata, prema procjenama, na području Jugoslavije živjelo između 75.000 do preko 80.000 Jevreja. Broj izbjeglih Jevreja koji su se zatekli na jugoslavenskom području prije početka rata procjenjuje se od 2000 do 5000 osoba. Od ovog ukupnog broja Jevreja u Jugoslaviji, na bosansko-hercegovačkom području bilo je oko 14.000 Jevreja.

Jevreji sa područja koje je tokom Drugog svjetskog rata nazivano NDH , spasili su se prvenstveno jer su izbjegli na područja pod vlašću Kraljevine Italije, i to ne samo na Apeninski poluotok, nego i na područja koja je Kraljevina Italija anektirala ili okupirala, potom u Mađarsku, Bugarsku, Tursku... Osim onih koji su izbjegli i onih koji su preživjeli internacijske, koncentracijske i vojne zarobljeničke logore bilo je i onih Jevreja koji su uspjeli preživjeti rat na samom području okupirane Kraljevine Jugoslavije. Naprimjer, na području NDH spasili su se oni Jevreji koji su dobili položaj „počasnih arijevaca“ jer su na razne načine, prema mišljenju vlasti NDH, zadužili hrvatski narod.

Zatim, spasio se manji dio Jevreja u tzv. miješanim brakovima i neki pokršteni Jevreji za koje se osobito zauzimala Katolička crkva te obrazovani Jevreji, liječnici, inženjeri i sl., kojima su vlasti NDH dodijelile „arijevsko pravo“. Uz njih bi trebalo spomenuti i veću grupu jevrejskih liječnika, uz manji dio članova porodica, koji su se uspjeli spasiti, jer su poslani u Bosnu u Zavod za suzbijanje endemijskog sifilisa u Banja Luci (slučaj Isak Samokovlija).

Također je jedan od načina spašavanja bio i odlazak u partizane, osobito kao sanitetsko osoblje, a bilo je i primjera da se partizanima pridružilo i civilno jevrejsko stanovništvo kao izbjeglice. Iako su partizani prihvaćali Jevreje, bilo je i slučajeva da se tokom rata s podozrenjem gledalo na pristupanje Jevreja partizanskom pokretu, a neke su sumnjičili da su britanski špijuni, budući da su obrazovani Jevreji uglavnom poznavali više jezika, pa i engleski.

Broj preživjelih sa jugoslovenskog područja procjenjuje se na od 10.000 do oko 16.000 osoba, a s područja NDH od 9000 do oko 12.000 osoba, na bosanskohercegovačkom području preživjelo je prema nekim procjenama 4000. U partizanima je kraj rata dočekalo 2339 Jevreja iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Esther Gitman 2011. donosi podatke da se u Sarajevo, u razdoblju od 1945. do 1952., vratilo 2455 Jevreja, ne računajući one (oko 200 osoba) koji su odbili poslije rata prijaviti se Jevrejskoj općini u Sarajevu.

Samuel Pinto je još 1952. objavio rezultate o stradanjima Jevreja u BiH na temelju prikupljenih podataka i zapisnika Zemaljske Komisije za istraživanje zločina okupatora i njihovih pomagača za Bosnu i Hercegovinu. Od oko 14.000 Jevreja s područja BiH prije rata preživjelo je oko 2500. Pretežno se radilo o Jevrejima iz Sarajeva, njih 1537 Jevreja. Od toga ih se 1277 vratilo iz izbjeglištva, a 40 ih je preživjelo rat u Sarajevu. Među njima je bilo 227 djece, 556 žena, 494 muškaraca. Oko 100 ih je ostalo u Italiji, oko 120 se iselilo u Palestinu i oko 40 odselilo u SAD.

Iz sarajevskog okruga (Bugojno, Rogatica, Travnik, Visoko, Višegrad, Zenica, Žepče) preživjelo je 150 Jevreja; iz mostarskog okruga (Mostar, Konjic); iz banjalučkog okruga (Banja Luka, Bihać, Bosanski Brod, Jajce, Prijedor, Sanski Most) oko 100 osoba i iz tuzlanskog okruga (Bijeljina, Bosanski Šamac, Derventa, Doboj, Gračanica, Gradačac, Kladanj, Modriča, Vlasenica, Zvornik) oko 150. Prema istom teritorijalnom načelu, S. Pinto objavio je poimenični popis 7505 stradalih Jevreja iz Sarajeva te sumarne podatke od oko 3100 stradalih Jevrejima u navedenim okruzima.

Nakon rata preživjeli Jevreji suočili su se s odlukom ostati u Jugoslaviji koja je preko „narodne demokratije“ krenula putem komunizma ili otići u Palestinu, kasnije Izrael. Odluke o ostanku u Jugoslaviji ili odlasku u Palestinu/Izrael, uz osnovnu činjenicu da su brojni ostali bez članova obitelji i da im imovina oduzeta tokom rata većinom nije vraćena, bitno je određivao odnos pojedinaca iz jugoslovenske jevrejske zajednice prema vjeri, cionizmu i komunističkoj ideologiji.

Dio Jevreja koji je izbjegao tokom rata sa jugoslovenskog područja repatriran je poslije rata, a dio ih se nije želio vratiti. Neki koji su se sklonili u Švicarsku nisu odmah repatrirani jer su prvo željeli otići u Italiju gdje su pohranili imovinu, a radilo se većinom o odjeći, novcu i nakitu. Ovi Jevreji trebali su biti repatrirani preko Milana i Trsta u Jugoslaviju. Pojedinačno iseljavanje Jevreja iz Jugoslavije započelo je u razdoblju 1945-1947. kada je Jevrejska agencija za Palestinu trebala ustupiti oko pedeset dozvola za popunjavanje godišnje kvote za useljavanje, a prema odredbama britanske mandatarske vlasti u Palestini.

Izvršni odbor Saveza jevrejskih veroispovednih opština u Jugoslaviji trebao je posredovati u tom iseljavanju, ali prvih 50 dozvola koje su vrijedile godinu dana nisu bile iskorištene jer su izdane u maju 1945., a zbog razrušenih puteva stigle su sa zakašnjenjem. Vodstvo Saveza jevrejskih veroispovednih opština u Jugoslaviji upozoravalo je svoje članove koji su pripadali cionističkom pokretu da bi za njih bilo poželjno iseliti u Palestinu zbog „društvene klime“ u novoj Jugoslaviji. Međutim, malo je jugoslavenskih Jevreja u razdoblju 1945-1947. iskoristilo ovu priliku, samo nekoliko desetina, što je izazvalo negodovanje Svjetskog jevrejskog kongresa koji je pozivao jugoslovenske Jevreje da iskoriste dodijeljene dozvole. Savez jevrejskih veroispovednih opština neprekidno je naglašavao da je pitanje iseljavanja jugoslavenskih Jevreja osobno pitanje pojedinca, a ne predmet rasprave cjelokupne jevrejske zajednice jer su procijenili da bi takva pojava naišla na negativan odjek kod jugoslavenskih vlasti.

Jevrejski predstavnici u Palestini prigovorili su 1945. jugoslovenskim vlastima da imaju negativan stav prema iseljavanju Jevreja i prema cionizmu. Također su naveli da jugoslavenski konzularni predstavnici u Švicarskoj ometaju odlazak jugoslovenskih Jevreja iz Švicarske u Palestinu što su međunarodne jevrejske organizacije primile s negodovanjem. Predsjedništvo Ministarskog savjeta Demokratske Federativne Jugoslavije ubrzo je dalo uputstvo diplomatskim predstavništvima da se jugoslovenskim Jevrejima koji su tokom rata izbjegli u inozemstvo dopusti odlazak u Palestinu i druge zemlje.

No u istom uputstvu navodi se da Svjetski jevrejski kongres želi „tijesne odnose“ sa jevrejskom zajednicom u Jugoslaviji, ali zbog „reakcionarnog stava njihovog vodstva“ saradnju je trebalo „svesti na što manju mjeru“. Izraženo je i negodovanje ukoliko bi zatražili dolazak predstavnika Kongresa u Jugoslaviju pod „firmom pomaganja“ jer su jugoslavenske vlasti smatrale da bi oni „radili na sasvim drugim ciljevima“. Ovakvo stajalište vjerojatno je bilo povezano sa strahom od političkog djelovanja u korist jugoslavenske izbjegličke vlade i njenih predstavnika koje su podupirale zapadne zemlje.

Prvi kontakti međunarodnih jevrejskih institucija i novih jugoslovenskih vlasti koji su trebali osigurati ilegalno iseljavanje evropskih Jevreja preko jugoslovenskog područja ostvareni su tokom novembra i decembra 1944. godine. Tada su predstavnici međunarodnih jevrejskih organizacija u Beogradu pregovarali o mogućem korištenju jadranskih luka za prevoz evropskih jevrejskih iseljenika.

Poslije rata u pregovore se uključio i Svjetski jevrejski kongres, a jugoslovenske vlasti su uz male zadrške, više tehničke, a manje političke, pristale na dogovor. Savez jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije, odnosno njegov Autonomni odbor imao je obavezu osigurati smještaj i ishranu iseljenika za vrijeme njihovog boravka u Jugoslaviji, a radilo se o više od 10.000 osoba. Za te potrebe zakupljena su mjesta u brojnim hotelima u okolici Zagreba.

Svjetski jevrejski kongres obratio se 2. jula 1945. jugoslovenskim vlastima da se preko luke Split dopusti prolaz 2500 Jevreja izbjeglica iz Rumunije gdje su trebali preko neke crnomorske luke biti prebačeni u Palestinu, no, zbog povlačenja sovjetske vojske, luke su bile blokirane. Do Splita su trebali doći željeznicom, a sve troškove snosile bi jevrejske međunarodne organizacije koje su zauzvrat obećale jugoslovenskoj vladi staviti na raspolaganje 100.000 švicarskih franaka za najugroženije stanovništvo u Jugoslaviji.

Jugoslavenske vlasti negativno su odgovorile zbog toga što je željeznički promet prema Splitu bio prekinut, ali su predložili luku u Trstu do koje bi željeznički transporti dolazili preko Mađarske i Austrije. U prelasku preko područja „zone B“ Julijske Venecije, jugoslovenske vlasti nisu pravile smetnje Jevrejima

U martu 1946. Predsjedništvo vlade FNR Jugoslavije očitovalo se o Jevrejima, stranim državljanima, koji su izbjegli na područje Kraljevine Jugoslavije zbog nacističkih progona i prije izbijanja rata. Oni su mogli uz pristanak vlasti čiji su državljani bili otići u Palestinu ili Sjevernu Ameriku, a Jevreji iz Njemačke i Austrije, koji su našli utočište na jugoslovenskom području, mogli su otići bez posebnih dopuštenja.

Britanci su u dva navrata uložili protestne note Jugoslaviji zbog prijevoza Jevreja preko jadranskih luka u Palestinu. U februaru 1948. britanski vojni brod presreo je negdje na Sredozemlju brod s 969 jevrejskih emigranta porijeklom iz Bugarske, od koji se većina ukrcala u Bakru, a drugi u Splitu i Dubrovniku. Britanske vlasti uložile su protestnu notu Josipu Brozu Titu, pozivajući se na sličan slučaj od 16. novembra 1946. i iznova su tražili očitovanje o ovim transportima.

Ovo dopuštanje prolaza evropskih Jevreja preko Jugoslavije i njihov tranzit prema Palestini preko jadranskih luka nosio je Jugoslaviji rizik zahlađenja odnosa s Britancima, ali je bio u skladu sa sovjetskim stavom koji je blagonaklono gledao na iseljavanje Jevreja iz SSSR-a te istočne i jugoistočne Evrope. Iako su jugoslovenske vlasti dopuštale da preko njenog područja strani Jevreji ilegalno odlaze u Palestinu, jugoslavenskim Jevrejima to nije dopuštano. Oni su mogli napustiti zemlju ako su pribavili potrebne isprave palestinske vlade. Bilo je slučajeva da su pojedini Jevreji, članovi raznih sportskih, kulturnih i privrednih izaslanstava, odlazili u Palestinu i potom se odbijali vratiti.

U maju 1948. proglašena je država Izrael i poništeni su zakoni britanske mandatne vlasti o ograničenom broju useljavanja Jevreja u Palestinu. Jevrejska općina u Zagrebu 28. maja organizirala je „Svečanu akademiju povodom proglašenja Države Izrael“ na koju se odazvao veliki broj ljudi. Jugoslovenske vlasti su, nakon „intenzivnih zakulisnih aktivnosti“, 21. juna 1948. dopustile „repatrijaciju“ jugoslovenskih Jevreja. Jevrejska općina u Zagrebu obratila se 25. novembra 1948. „svim drugaricama i drugovima“ koji se iseljavaju u Izrael sa preporukom da „manifestiraju svoju ljubav i privrženost Novoj Jugoslaviji“ kao i svoju „odanost tekovinama narodno-oslobodilačke borbe“ time što će svoje obveznice Narodnog zajma darovati Komunističkoj partiji Jugoslavije ili nekoj drugoj „narodnoj masovnoj organizaciji“.

U samo godinu dana broj članova jevrejske zajednice u Jugoslaviji smanjen je za 60% jer je oko 6600 osoba iselilo u Izrael. Prema podacima MUP-a FNR Jugoslavije, nisu se svi koji su dobili dozvolu za iseljenje i iselili. Određeni broj imao je opravdan razlog kao što je bolest u porodici a pojedinci koji su to propustili, kako su to tumačile jugoslovenske vlasti, činili su to iz „špekulantskih motiva“, kao što je očekivanje vijesti o tome kakav je život u Izraelu, pronalaženja mogućnosti za „šverc“ i slično.

Da Jevreje u novoj domovini nisu čekali „med i mlijeko“, pokazuju i one osobe koje se nisu mogle prilagoditi novom načinu života, uslovima ratnog stanja sa susjednim arapskim državama, klimi te su tražile repatrijaciju u Jugoslaviju, što je bio slučaj pretežno kod iseljenika prva dva vala iseljavanja. Tokom 1949. stotine useljenika iz Jugoslavije obratilo se Ministarstvu unutrašnjih poslova Jugoslavije da im se odobri povratak. Pravo na povratak dobivali su rijetki iseljenici, a morali su biti „politički ispravni“, a imovinu koje su se odrekli, država im nije vraćala.

Pojedinci su se izravno obraćali Josipu Brozu Titu, koji je uz mišljenje Ministarstva unutarnjih poslova Jugoslavije, uglavnom odobravao povratak. Isprva je jugoslovenska štampa pišući o povratnicima isticaala „nostalgiju za rodnim krajem“, a od 1952. naglasak je stavljen na političke razloge jer je društveno uređenje u Jugoslaviji takvo da se sada „svi žele vratiti. U historiografiji se navode različite procjene koliko se Jevreja ponajviše u razdoblju od 1948-1952, odnosno u vrijeme „masovnih alija“ iselilo iz Jugoslavije, a te procjene sežu u rasponu od preko 7000 do 8500 iseljenih Jevreja.