Fotografija sa samita Šangajske organizacije za saradnju (ŠOS) u Samarkandu, Uzbekistan, koja prikazuje neformalni razgovor u trenutku kada je predsjednik Republike Türkiye Recep Tayyip Erdoğan okupirao pažnju i očigledno uveseljavao lidere, kao što su predsjednik Ruske Federacije Vladimir Putin, iranski predsjednik Ibrahim Reisi, predsjednik Azerbejdžana Ilham Aliyev, predsjednik Tadžikistana Imamali Rahman i druge, svakako je bila fotografija dana (petak, 16. septembar), kako u svjetskim medijima, tako na društvenim mrežama.
Osim što je to fotografija s događaja koji se klišejski može opisati kao “tektonsko pomjeranje geopolitičkih ploča”, jer samit najveće regionalne organizacije na svijetu koja ujedinjuje ogroman geografski prostor (60 posto teritorije Euroazije), skoro polovinu stanovništva naše planete i trećinu globalne ekonomske proizvodnje, to po prirodi jeste, ona (fotografija) prikazuje jedinog svjetskog lidera koji se podjednako opušteno osjeća na njemu, na samitu NATO-a ili na, dok ovo pišem, predstojećem zasjedanju Generalne skupštine Ujedinjenih nacija. Drugim riječima, jasno pokazuje diplomatsku vještinu nove Republike Türkiye, kao i nagovještaj onoga što će biti poznato tek dan kasnije – cilj Türkiye jeste pridruženje Šangajskoj organizaciji za saradnju.
Zapadni mediji, reflektujući zarobljenost zapadnih političkih elita u igru nulte sume i povratku blokovske podjele, redovno predstavljaju Šangajsku organizaciju za saradnju kao antizapadni savez, što je samo jedan od mnogo načina da se izrazi binarni model – “ako niste s nama, onda ste protiv nas”. Samo ako se ekonomska utakmica posmatra kao rat, ta “logika” (ili odsustvo logike) je tačna, jer fakat svjetska ekonomija teče/okreće se prema istoku. “Bilo bi mnogo logičnije razmišljati o proširenju Šangajske organizacije za saradnju kao o usponu nezapadnog svijeta s Azijom u središtu. Nema sumnje da Rusija i Kina još nisu udružile snage protiv Sjedinjenih Država, s kojima se obje takmiče”, piše Burhanettin Duran za Daily Sabah. Bilo bi, samo to bi bilo moguće isključivo kada bi Washington odustao od snova o dominaciji punog spektra (full-spectrum dominance) ili unipolarnog svijeta, te pristao da SAD i EU budu samo jedni od polova u multipolarnom svijetu.
Uoči samita u Samarkandu predsjednik Uzbekistana Shavkat Mirziyoyev objavio je interesantan tekst koji potiče na razmišljanje. O Samarkandu kao gradu-domaćinu samita kaže: “Ovaj grad je stoljećima, kao na niti, povezivao zemlje od Evrope do Kine, povezujući sjever i jug, istok i zapad u jedan čvor.”
Historijski gledano, Samarkand je bio kotao za pretapanje (melting pot) ideja i znanja, u kojem se razvijao zajednički cilj – živjeti bolje, biti uspješniji i postati sretniji. I svi su shvatili da su ljubazni susjedi polovina vašeg bogatstva.
Ovi jedinstveni kvaliteti Samarkanda, koji danas ima modernu infrastrukturu koja se brzo razvija, pretvaraju ga u najprikladniju i najpopularniju platformu za zajedničku diskusiju, traženje i koordinaciju potrebnih odgovora na regionalne i globalne izazove.
Samarkand može postati platforma koja je u stanju da ujedini i pomiri države s različitim vanjskopolitičkim prioritetima.
Historijski gledano, iz Samarkanda se svijet doživljava kao jedan i nedjeljiv, a ne podijeljen. To je suština jedinstvenog fenomena – “duha Samarkanda”.
Nečeg od duha Samarkanda sigurno ima u samoj Šangajskoj organizaciji za saradnju, jer sastoji se iz država različitih vanjskopolitičkih prioriteta – Kina, Kazahstan, Kirgistan, Rusija, Tadžikistan, Uzbekistan, Indija, Pakistan i novoprimljeni Iran, dok je Bjelorusija (sada posmatrač) aplicirala za puno članstvo, Mongolija je zemlja posmatrač, a zemlje dijaloški partneri jesu: Šri Lanka, Türkiye, Kambodža, Azerbejdžan, Nepal, Armenija, Egipat, Katar i Saudijska Arabija, dok su za status zemalja dijaloškog partnerstva aplicirale: Bahrein, Kuvajt, Maldivi, Mijanmar i Ujedinjeni Arapski Emirati. Očigledno “tri ne” principa prisutna u povelji Šangajske organizacije za saradnju – ne grupisanju, ne ideološkim i konfrontacijskim pristupima rješavanju međunarodnih i regionalnih pitanja i ne ciljanju bilo koje treće strane – imaju privlačnu moć za inače regionalne rivale.
Također se može reći da je duh Samarkanda prisutan (već duže vrijeme) u turskoj vanjskoj politici. Govoreći na drugoj sjednici samita Šangajske organizacije za saradnju (ŠOS), gdje je Türkiye prvi put bila predstavljena na predsjedničkom nivou, predsjednik Erdoğan je govorio o položaju Türkiye koji služi kao most između istoka i zapada i time nudi neuporedive mogućnosti. “S tim razumijevanjem, spremni smo na saradnju u svim oblastima, od bezbjednosti, ekonomije i energetike do transporta, poljoprivrede i turizma. Nastavit ćemo da doprinosimo tekućim političkim i ekonomskim procesima u okviru Šangajske organizacije za saradnju”, rekao je on.
Nije bilo trenutne reakcije Američke vlade ili NATO-a na kandidaturu Türkiye za članstvo u ŠOS-u. Da li će Zapad razumjeti ili bolje htjeti da razumije da Türkiye ne traži alternativu Zapadu, veliko je pitanje. Sudeći po svim reakcijama na jačanje uloge Türkiye u svijetu – neće. “Oni ne prihvataju 'ravnopravan i pravedan' odnos s Türkiye,”, piše Nedret Ersanel u dnevniku Yeni Şafak, pominjući prethodno slike onoga što često možemo opisati kao “neprijateljstvo” a ne kao “neslaganje ili sukob” u odnosima sa Zapadom/SAD/NATO/EU.
Savezu SAD s PKK teroristima, pujdanju Grčke na Türkiye, sabotiranju svake turske inicijative za početak mirovnih pregovora između Rusije i Ukrajine, raznim sankcijama i pozivima na sankcije, prošle nedjelje su dodati posjeta “palikuće” Nancy Pelosi Armeniji predsjedavajuće Predstavničkog doma Kongresa SAD-a, prilikom koje je optužila Azerbejdžan i Türkiye za, u osnovi, novu Pašinjanovu provokaciju armensko-azerbejdžanskog sukoba i ukidanje embarga Sjedinjenih Država na izvoz oružja južnom Kipru. S takvim saveznicima Türkiye ne treba neprijatelje.
Uprkos svemu tome, Ankara bi radije zadržala svoje veze sa Zapadom. Ne samo zbog trenutnih interesa, već iz principa. “Gotovo 50 posto turskih ekonomskih odnosa je s Evropom – ali nijedan s Istokom! Ima ograničene trgovinske odnose s ogromnim blokom koji čini polovinu svjetske populacije i bogatstva i koji pokazuje uzlazni trend. Vrlo jasno, ovo treba popraviti”, piše Ersanel. Dodao bih, s obzirom na evropski uskoro strmoglavo opadajući trend, vrlo je hitna ta popravka, te je Samarkand došao u pravom trenutku.
“U kontekstu ekonomskih prioriteta, Türkiye ima sjajnu priliku da proširi svoje trgovinske odnose i poveća izvoz u zemlje članice ŠOS-a. Ukupni obim trgovine država članica ŠOS-a je porastao sa 668,09 milijardi dolara u 2001. na 6,06 biliona dolara u 2020. A njen udio u globalnoj trgovini porastao je sa 5,4 posto u 2001. na 17,5 posto u 2020. Ankara ima veliku šansu da komunicira sa zemljama članicama i partnerima u dijalogu i jačanju obima bilateralne trgovine koji stvaraju obostrano korisne uslove”, piše Yunis Sharifli za Anadolu Agency.
Nakon Samarkanda predsjednik Erdoğan je odletio za New York, gdje se u utorak 20. septembra, dok ovaj broj Stava bude odlazio u štampu, obraća 77. sjednici Generalne skupštine Ujedinjenih nacija govorom naslovljenim “Prelomni trenutak: transformativna rješenja za prepletene izazove”.
Samarkand – New York, na simboličnom nivou, to je putovanje između dva pola (u vrlo uskoro multipolarnom svijetu), koje nije samo geografsko nego i političko, a koje Erdoğan izvodi s lakoćom. Istom lakoćom i spontanošću kojima je komunicirao s prolaznicima u šetnji njujorškim Central parkom. Nepotrebno reći, ali ipak – to ga čini jedinstvenim liderom u svijetu.
