Borbena djelovanja na granici Bosne i Hercegovine i Srbije počela su prvom austrougarskom ofanzivom 12. augusta 1914. godine. Nakon četverodnevne bitke na Ceru, srpska vojska je porazila austrougarske čete i natjerala ih da se 24. augusta povuku preko Drine natrag u Bosnu.
Srpska je vojska odmah potom i sama prešla Drinu i ušla u istočnu Bosnu. Na tom terenu i u istočnoj Hercegovini srpska vojska je djelovala u savezu sa crnogorskim četama, koje su joj se brzo pridružile. Zajednički su vodili više bitaka protiv Austrijanaca, uz pljačkaške akcije na Drini i u istočnoj Hercegovini.
U svim tim akcijama srpska i crnogorska vojska počinile su više zločina nad bošnjačkim stanovništvom.
Krajem septembra 1914. godine srpske i crnogorske čete izbile su na Romaniju, gdje su doprle skoro do Pala. Stanje je bilo toliko kritično i teško da je komandant sarajevskog garnizona 18. septembra 1914. izdao naredbu o ograničavanju kretanja građana i zabrani svakog ulaska i izlaska iz grada bez posebne vojne dozvole.
Na Romaniji su od 18. do 30. oktobra 1914. vođene teške borbe za odbranu samog glavnog zemaljskog grada.
Prilikom te provale srpska i crnogorska vojska počinila je po istočnoj Bosni i Hercegovini veći broj zločina. Posebno su stradali srezovi: fočanski, čajnički, višegradski, rogatički, bijeljinski u Semberiji i gatački, bilećki i trebinjski u istočnoj Hercegovini. Tokom ovih višemjesečnih borbi iz tih je krajeva izbjeglo u druge krajeve Bosne 37.294 Bošnjaka, uz to još dodatnih 7.102 iz Sandžaka. Razoreno je i spaljeno više hiljada stambenih i gospodarskih objekata te opljačkana i uništena brojna pokretna imovina.
Akcijom dviju austrougarskih armijskih grupa, srpska i crnogorska vojska su odbačene preko Drine, odnosno bosansko–crnogorske granice. Austrougarska vojska zatim je zauzela Beograd i nastavila dalje operacije.
Ovim ponovnim prodorom austrougarske vojske u Srbiju, počele su borbe koje su trajale mjesec, od 16. novembra do 15. decembra 1914, poznate i pod imenom Kolubarska bitka. U tim borbama, odnosno u Kolubarskoj bici, srpska vojska je izvojevala pobjedu, protjeravši sve austrougarske jedinice preko Save u Srijem.
U proljeće 1915. Austro–Ugarska je, uz podršku Njemačke, odlučila krenuti u novu ofanzivu protiv Srbije. U junu 1915. osnovana je snažna grupa armija, nazvana "Makenzen", prema komandujućem njemačkom generalu Augustu Makenzenu. Nakon duljih priprema, ova je armijska grupa napala Srbiju 6. oktobra 1915. i za samo nekoliko dana zauzela Beograd, Smederevo, Požarevac, Golubac i druga mjesta. Za nepun mjesec Srbija je u cijelosti bila okupirana.
Srpska vojska uspjela se do februara 1916. godine preko Crne Gore i Albanije povući do jadranske obale, odakle je francuskim i italijanskim brodovima prebačena na grčki jonski otok Krf. Skupa s vojskom povukli su se kralj i regent, vlada i Narodna skupština, tako da je na Krfu nastavljen politički život prekinut ratnim slomom oktobra 1915. godine.
Odstupnicu srpskoj vojsci pri povlačenju štitila je crnogorska vojska, koja je 6. i 7. januara 1916. vodila kod Mojkovca tešku bitku sa Austrijancima. Nakon Mojkovačke bitke, za samo tri dana, od 8. do 11. januara 1916, austro–ugarska vojska stigla je na Cetinje. Time je Crna Gora kao država kapitulirala, a kralj Nikola I Petrović i najveći dio vlade pobjegli su u Italiju.
U međuvremenu, od 12. do 28. oktobra 1914, dok su se još u Sarajevu čuli srpsko–crnogorski topovi sa Romanije, održano je suđenje “mladobosancima”, odnosno teroristima i ubicama Franza Ferdinanda. Većini optuženih, pošto su bili maloljetna lica, izrečene su samo vremenske kazne zatvora, uključujući tu i Gavrila Principa. Austro–Ugarska je bila strogo pravna država pa se po njenim zakonima maloljetnim licima ni za najteže zločine nije mogla izreći smrtna kazna.
Zbog stalne i potajne antiaustrijske politike u ratnim uslovima, održano je tokom rata u raznim mjestima Bosne i Hercegovine više tzv. veleizdajničkih procesa, protiv jednog broja Srba, a 11. novembra 1915. godine vlasti su zabranile korištenje ćirilice u službenoj upotrebi, koja je do tada bila potpuno ravnopravna s latinicom.
Poučeni iskustvom iz srpsko–crnogorskog upada u istočnu Bosnu, Bošnjaci su osnivali svoje različite "zaštitne odrede" da bi se odbranili u slučaju nekog novog takvog upada.
Slomom Srbije i Crne Gore u oktobru 1915. godine, Bosna i Hercegovina prestala je biti neposredno ratno poprište. Frontovi Prvog svjetskog rata pomjeraju se daleko od njenih granica, ali brojni Bošnjaci, mobilizirani u austrougarske regimente, ginu i stradavaju na tim dalekim frontovima.
Bosanske regimente uglavnom su se borile na ruskom i italijanskom frontu. Na ruskom frontu Bošnjaci su učestvovali u brojnim bitkama, uglavnom u Galiciji, između rijeka Visle i Buga. Mnogi se sa tih galicijskih daljina nisu vratili kući, čak ni kao invalidi. Na italijanskom bojištu bili su učesnici devet strahovitih bitaka na rijeci Soči, oko Gorice i na visoravni Doberdo. O tome je liječnik i pjesnik Miroslav Feldman ostavio upečatljiv zapis: “Kao zelen ćilim, posut makovim glavama / Crveni fesovi lete / Strminom Monte Melete / Težak ih vjetar nosi / Teška ih kosa kosi / Ruše ih crni bumbari / Bodu ih trobridni žalci / Ćilim u ponosnoj Bosni / Domaći tkali su tkalci / Čovječe, to nije ćilim / I nije slika.”
Ljudski gubici Bosne i Hercegovine su u Prvom svjetskom ratu, posebno kada je o Bošnjacima riječ, bili izuzetno veliki. Bosanske, uglavnom bošnjačke regimente, ubrajane su u elitne austrougarske trupe, čiji je dolazak protivniku ulijevao strah.
Dok su Bošnjaci nemilice ginuli za cara i kralja, dotle su im bečki, zagrebački i peštanski purgeri, koji fronta nisu ni vidjeli, aplaudirali i skandirali “Bosanci dolaze!” (njemački: “Bosniaken kommen!” ili mađarski: “Jönnek a Bosnyákok!”)
Mada daleko od velikih bojišta, u Bosni i Hercegovini su se posljedice rata, prije svega u vidu masovne gladi, svuda osjećale. U zemlji je zavedena ratna privreda. Po svim gradovima glavne su ličnosti postali razni preduzimači, u narodu zvani “gibiraši”, obično trgovci koji su od države dobili monopol na dodjelu i raspodjelu redovnog i vrlo oskudnog mjesečnog sljedovanja (gibire).
Posljedice usmjeravanja privrede na ratne ciljeve bile su stalno uzimanje od stanovništva raznih stvari za vojne potrebe, u vidu tzv. rekvizicije. Uzimana je u prvom redu vučna stoka i hrana, pa se uskoro po cijeloj zemlji, a posebno u gradovima, osjetila i glad. Zato se u Sarajevu i drugim većim gradovima već od augusta 1914. godine prešlo na poseban režim snabdijevanja stanovništva životnim namirnicama u vidu tzv. aprovizacije.
Zemaljska vlada je preduzela i druge mjere, posebno kada je Sarajevo u pitanju, da se u zemlji osiguraju bar najnužnije namirnice. Uprkos tome, zemlja je dočekala kraj rata u velikoj bijedi i neimaštini.
(Izvor: Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Bošnjačka zajednica kulture ”Preporod”, Sarajevo, 1996, str. 465-467)
