„Mladi muslimani“ pripadaju grupi najmanje proučavanih organizacija iz vremena prve i druge Jugoslavije. Sem doktorske disertacije Armine Omerike, štampane na njemačkom jeziku pod naslovom Islam in Bosnien-Herzegowina Und Die Netzwerke Der Jungmuslime (1918–1983), i monografije autora ovoga teksta koja će biti publicirana u najskorije vrijeme, ne postoje istraživanja koja su se bavila organizacijom „Mladi muslimani“ u okvirima akademskih uzusa.
Naravno, sem dva navedena rada, postoje značajne publicirane knjige, prije svega od samog Udruženja „Mladi muslimani“, koje doprinose razumijevanju ovog pokreta. Vjerovatno najveću vrijednost od pomenutih izdanja imaju autobiografska sjećanja nekadašnjih pripadnika organizacije. Doduše, svoja sjećanja nije ostavio nijedan od osnivača što nas dovodi do činjenice da je vjerodostojnija refleksija na inicijalne godine uspostavljanja pokreta jedino moguća ako se posveti značajan vremenski period iščitavanju i preslušavanju zahtjevne arhivske građe koja se danas nalazi u Udruženju „Mladi muslimani 1939“, u Arhivu Srbije, prije svega u fondu Bezbednosne informativne agencije, i u Arhivu Jugoslavije.
S druge strane, za razliku od akademske, naučne sfere, u publicistici je čest slučaj da nailazimo na tekstove koji tretiraju organizaciju „Mladi muslimani“. U navedenom polju autori uglavnom pristupaju organizaciji na paušalan, neodgovoran i nerijetko izrazito ideološki obojen način, što je rezultiralo stvaranjem kakofonije i meteža u kome danas ima veoma malo mjesta za argumentiranu i izbalansiranu raspravu o istinskom i višeslojnom identitetu organizacije koji se s protokom vremena modifikovao, prilagođavao pa i (radikalno) mijenjao. U ovom kratkom tekstu pokušat ću da na osnovama višegodišnjeg proučavanja organizacije ponudim odgovore na neka od značajnijih pitanja glede njenog identiteta, prije svega iz njenog formativnog perioda.
VIŠE O TEMI: SPECIJAL STAVA Mladi muslimani (1949. - 1983. - 2023.)
Tarik Muftić je sa svojom braćom 1939. godine osnovao nezvanično udruženje „Naprednjaci“, koje je uglavnom okupljalo mladiće iz Ulice Očaktanum. Navedeno Udruženje predstavljalo je nukleus iz koga će kasnije izrasti udruženje „Mladi muslimani“, u kome će, osim Muftića, najznačajniju ulogu igrati, prije svih, Esad Karađozović i Emin Granov, zatim i Husref Bašagić, Asaf Serdarević, Murtez Dervišević, a u kasnijem periodu nakon 1941. godine i mlađi pripadnici organizacije Nedžib Šaćirbegović, Alija Izetbegović, Vahid Kozarić, Ešref Čampara, Edhem Šahović, Muamer Sadović i mnogi drugi. Na samom početku Udruženje „Naprednjaci“ bilo je tipično omladinsko, akcenat je bio na sportskim aktivnostima, druženju, ispomoći pri učenju za školu i fakultete.
Tek s približavanjem Karađozovića i Granova organizaciji, nakon 1940. godine, grupa počinje da se kreće u pravcu religijskih promišljanja, ali i ono što je podjednako važno, u to se doba formuliraju i snažni antikomunistički stavovi uslijed činjenice da su Serdarević, Karađozović, Granov i Bašagić otišli na studije u Beograd, gdje su boravili u konviktu „Osman Đikić“, gdje je bio značajan broj muslimanskih studenata komunista, kojima je, po riječima Emina Granova, lider bio Džemal Bijedić. Iz sjećanja Granova saznajemo da su muslimani komunisti bili veoma netolerantni i agresivni pri iskazivanju svojih stavova, kao i da su bili skloni da vjerujuće muslimane na prizeman i vulgaran način izlažu poruzi. To je doprinijelo da Karađozović i Granov razviju duboki animozitet prema komunističkoj ideologiji i da je identifikuju kao glavnog neprijatelja organizacije.
Beogradsko iskustvo iz konvikta „Osman Đikić” rezultiralo je time da je u prvom pisanom programu organizacije iz 1941. godine kao jedna od pet programskih tačaka stajalo da će se organizacija boriti svuda gdje je to moguće protiv komunističke, ateističke ideologije. Jedno od takvih mjesta borbe bilo je i udruženje „Trezvenost“, gdje su se okupljali mladi tradicionalnije orijentirani muslimani i muslimanke i u koje su komunisti prodrli pokušavajući da šire svoj utjecaj, posebno preko literature u biblioteci udruženja koju je vodio komunistički orijentirani bibliotekar Sulejman Pitić.
Nekompromisno pozicioniranje spram komunističke ideologije utjecat će i na to da su se pripadnici organizacije tokom Drugog svjetskog rata negativno odredili prema Partizanskom pokretu, što je imalo dalekosežne posljedice nakon okončanja rata, kada je vlast okupirala Komunistička partija, koja je decenijama brutalno i svirepo progonila članove organizacije.
Osim antikomunističkih uvjerenja, iz članaka Tarika Muftića i Esada Karađozovića, koji su 1942. godine objavljeni u časopisu El-Hidaje, vidimo da su pripadnici organizacije bili i na stajalištima radikalne kritike modernih evropskih vrijednosti, sekularizma i položaja žene u savremenim društvima. Kroz izložene kritike može se primijetiti da su „Mladi muslimani“ imali određenu sličnost, to jest da su bili pod doziranim utjecajem ranije objavljivanih ogleda u časopisu Hikjmet, braće Čokić, i ilmijskog časopisa El-Hidaje.
No, ono što je navedene kritike Muftića i Karađozovića razlikovalo od onih iz Hikjmeta i El-Hidaje jeste značajan stepen ogorčenosti i prema starijim, tradicionalnije orijentiranim generacijama muslimana Bosne i Hercegovine, koje su se, po njihovom mišljenju, odrodile od „islamskih principa” koji fundamentalno i odsudno određuju sve aspekte ljudskog života. Po njihovom mišljenju, udaljavanje od islamskih odredbi uslijedilo je onda kada je „politička moć muslimanske države počela da opada“. Tako, kritika Muftića i Karađozovića obuhvatala je i sekularizovane, pozapadnjačene muslimane koje su oštro definirali kao „trovače“ i „rušitelje“, ali i alime i tradicionalno orijentisane muslimane koji su, po njihovom mišljenju, postali simbol za mediokritetski način života kojim dominiraju vrijednosti „životarenja“ i „osrednjosti“.
Po Muftićevom i Karađozovićevom mišljenju, posljedica takvog stanja bilo je to da su se bosanski muslimani suočili s identitetskom podvojenošću, to jest da su se nalazili u stanju identitetskog rascjepa, uslijed čega su vrijednosno i duhovno izgubljeni i zbog čega nisu u stanju da se na dostojanstven i adekvatan način bore za opstanak muslimana Bosne i Hercegovine.
Spas za bosanskohercegovačke muslimane „Mladi muslimani“ vidjeli su u povratku kur'anskom svjetonazoru. U tom smislu „Mladi muslimani“ u svojim radovima ili aktivnostima nisu ni na koji način referirali na etnički ili nacionalni identitet, niti su se u većoj mjeri osvrtali na pitanje državnosti Bosne i Hercegovine. Zbog toga za „Mlade muslimane“ ne može da se kaže da su bili nacionalni, čak ni protonacionalni pokret, već se oni najprije mogu definisati kao islamska revivalistička organizacija koja je nastojala da afirmiše jedno određeno razumijevanje islama i kur'anske poruke među bosanskohercegovačkim muslimanima, posebno među omladinom. To se najbolje vidi iz Karađozovićevog rada iz 1942. godine, u kome on konstatuje da je „islam viši i savršeniji nego svi misaoni, duhovni, socijalni, politički, kulturni i ideološki sistemi koji su ikada postojali“, pri čemu naglašava da „islam nije samo religija“ nego da on obuhvata politiku, državno uređenje, ekonomiju, filozofiju, zbog čega je, po njegovom mišljenju, neophodno da se muslimani Bosne i Hercegovine vrate (izvornom) islamu kako bi se ostvario preporod i osvojila sloboda.
Tako iz Karađozovićevih riječi možemo da zaključimo da je u promišljanjima „Mladih muslimana“ islam poiman značajno šire nego što je to slučaj s hrišćanstvom na posthrišćanskom, sekulariziranom Zapadu, gdje je religija svedena na privatnu sferu, to jest na kulturu i tradiciju, razumijevanje koje su u to doba i mnogi muslimani Bosne i Hercegovine počeli da usvajaju. Redukcija islama na kulturno-vjersku posebnost bila je nešto daleko od „Mladih muslimana“ jer se ovakvo razumijevanje muslimanske posebnosti sudaralo s idejom o supremaciji islama kao superiornog holističkog sistema koji obuhvata i ultimativno određuje sva ostala polja, to jest sve aspekte ljudskog života i na ličnom, individualnom nivou, ali što je možda i važnije – na društveno-političkom.
Zato iz navedenog ne treba da iznenađuje nepostojanje odnosa „Mladih muslimana“ spram etnije i nacije, ali ni državnosti Bosne i Hercegovine. Jer (post)vestfalijanski svjetski poredak utemeljen na nacijama državama stajao je (i danas stoji) u direktnoj opoziciji s nadnacionalnim, umetskim projektom i vizijom „Mladih muslimana“. Inače, odnosi prema nacionalnom identitetu, kao i situiranje Bosne i Hercegovine u promišljanjima „Mladih muslimana“ možda se najslikovitije vide iz Muftićevih riječi koje je izrekao na sastanku s predstavnicima Ustaške mladeži Smailom Balićem i Halidom Čauševićem, koji su pokušavali da ih pridobiju za „hrvatsku stvar”. Muftić je tada Baliću i Čauševiću saopštio da se nijedan musliman „koji je omirisao panislamske ideje više ne može zadovoljiti bilo kojim uskogrudim nacionalizmom“, dok je Bosnu definirao kao samo „jednu od grana na panislamskome deblu“.
Osim ideoloških usmjerenja, ono što nam također govori o identitetu pokreta jeste i njegova organizaciona struktura i insistiranje na tome da se zadrži nezavisnost od svih postojećih vjerskih i društveno-političkih aktera koji su bili u to vrijeme prisutni na bosanskohercegovačkoj sceni. No, uslijed činjenice da je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj bila na snazi zabrana da postoje druge omladinske organizacije sem „Ustaške mladeži“, „Mladi muslimani“ nisu mogli da budu oficijelno registrovani i da dobiju dozvolu za legalan rad.
Zbog toga su pripadnici izvorne grupe „Mladih muslimana“, predvođeni Tarikom Muftićem, bili primorani da iznađu rješenje za dalje funkcioniranje. Tako „Mladi muslimani“, uprkos svom negativnom odnosu prema „hodžinskom staležu”, ulaze u pregovore s ilmijskim udruženjem „El-Hidaja“, koje su, po Muftićevim riječima, vidjeli isključivo utilitarno, to jest kao idealnu instituciju koju bi mogli da iskoriste za svoj dalji rad i koja bi im poslužila kao „sredstvo za kamuflažu“. Do inicijalnog dogovora između dvaju entiteta dolazi 1942. godine i po njegovom mišljenju je „El-Hidaja“ garantirala „Mladim muslimanima“ visoki stepen autonomije, posebno u domenu koji se odnosio na njihov aktivizam i intelektualni rad.
Međutim, veoma brzo nakon što je dogovor usvojen, predstavnici „El-Hidaje“ uvidjeli su svoju grešku, shvativši da su aktivnosti i stavovi „Mladih muslimana“ u suprotnosti s njihovim interesima. Prvenstveno jer je mladomuslimanska kritika bila uperena protiv klera, to jest protiv same ilmije, ali i određenih islamskih običaja bosanskohercegovačkih muslimana, zbog čega treba razmišljati o činjenici da „vraćanje islamu“ u riječima „Mladih muslimana“ nije bilo u skladu s idejama klerikalnog, tradicionalnog islama, nego se približavalo neoselefističkom modernističkom tumačenju, koje se pronalazi u radovima Mehmedalije Metiljevića i Šekiba Arslana, koje su oni i navodili kao svoje uzore.
Zato 1943. godine čelnici „El-Hidaje“ odlučuju da utjecaj izvornih članova „Mladih muslimana“ maksimalno ograniče. S tim naumom u organizaciju su dovedeni i na čelna mjesta postavljeni učenici medresa i VIŠT koji dotad nisu imali nikakve veze s organizacijom i koji su bili drugačijih idejnih svjetonazora nego izvorni članovi „Mladih muslimana“. O čitavom ovom procesu u više navrata detaljno su svjedočili Tarik Muftić i Emin Granov, ali i pripadnici mlađe generacije poput Alije Izetbegovića i Nedžiba Šaćirbegovića.
Nakon što je „El-Hidaja“ preuzela organizaciju, izvorni pripadnici „Mladih muslimana“, posebno oni mlađi, približili su se Merhametu, dok su oni iz starije generacije, poput Muftića, Karađozovića, Granova, Bašagića, (prisilno) mobilisani u različite domobranske jedinice, a jedan određen broj njih odlučio je da se aktivira u Muslimanskom oslobodilačkom pokretu, to jest u novoformiranoj „Pandžinoj vojsci“.
Konsolidacija izvornih članova „Mladih muslimana“, koju će pratiti i ponovna redovna i dobro organizirana okupljanja desit će se po povratku Esada Karađozovića i Emina Granova u Sarajevo krajem 1943. godine. Tada dolazi do osnivanja Tajne grupe A, koja je predstavljala istinski vrijednosni i identitetski kontinuitet s organizacijom „Mladi muslimani“ prije nego što je ona preuzeta od „El-Hidaje“. Inače, postojanje Tajne grupe A bila je tajna za sva lica koja nisu bila njeni članovi, uključujući i članove omladinske sekcije „El-Hidaje“. U nju ulaze svi najgorljiviji članovi organizacije, poput Karađozovića, Granova, Šahovića, Šaćirbegovića, Čampare, Kozarića, Ismeta Serdarevića, ali i Halid Kajtaz i Hasan Biber, koji će nakon Drugog svjetskog rata biti glavni stubovi organizacije a koje će komunistički režim pogubiti 1949. godine u montiranom kvazisudskom procesu.
Značaj Tajne grupe A leži u tome što je ona, uprkos mnogostrukim preprekama, beskompromisno nastavila sa zagovaranjem izvornih mladomuslimanskih ideja, pri čemu je održala na okupu sve izvorne članove organizacije u periodu dok se imenom „Mladi muslimani“ služila omladinska sekcija „El-Hidaje“. I upravo će izvorni članovi organizacije po okončanju Drugog svjetskog rata još jednom preuzeti liderstvo, spremni da za svoje ideje i uvjerenja žrtvuju i živote.
Serijom montiranih, farsičnih suđenja od 1946. do 1949. godine, koja su inače bila (in)direktno podržana i od vodećih bosanskohercegovačkih medija, ali i tada već režimski podjarmljene Islamske zajednice, komunistička vlast samo je prividno uspjela da neutralizira organizaciju. Jer, nakon što su pripadnici mladomuslimanskog pokreta izašli na slobodu odsluživši drakonske zatvorske kazne, dio njih ponovo se okupio i nastavio da ilegalno radi na očuvanju i osnaživanju kur'anskog svjetonazora.
Drugim riječima, iako je 1949. godine organizacija „oficijalno“ prestala da postoji, njene ideje nastavile su da žive, pri čemu su ih pronosili isti ljudi koji su to činili i prije, što se poklapa s definicijom Charlesa Tillyja, jednog od najznačajnijih autoriteta u oblasti proučavanja društvenih pokreta, koji smatra: „sve dok isti ljudi nastavljaju aktivnosti zastupajući ista uvjerenja i vjerovanja, mi moramo da tretiramo taj pokret kao da je preživio, uprkos činjenici što je pokret prestao zvanično da postoji“. Navedeno je veoma važno jer je to i odgovor pojedincima koji tvrde da su „Mladi muslimani“ prestali da postoje 1949. godine i da nakon toga ne može više da se govori o zajedničkom, organiziranom radu uprkos jasnom kontinuitetu koji je trajao sve do 1989. godine, kada dolazi do začetka osnivanja Stranke demokratske akcije.
Na kraju treba zaključiti da organizacija „Mladi muslimani“ predstavlja autohtoni pokret nastao iz intrinzičnih iskustava njenih osnivača, koji su bili vođeni idejama antikomunizma, apsolutnog preimućstva kur'anskog svjetonazora, islama kao holističkog, sveobuhvatnog sistema i idejom o nadnacinalnom jedinstvu muslimana koje okoštalo hodžinsko razumijevanje islamske poruke drži u stanju nemogućnosti za napredak i preporod.
U tom smislu organizacija „Mladi muslimani“ predstavlja izvorno bosanskohercegovačko naslijeđe i sastavni je dio islamske tradicije Bošnjaka, zbog čega je pogrešno tražiti utjecaje organizacija iz predominantno muslimanskih država na njen nastanak. Drugim riječima, mladomuslimanska organizacija predstavlja autohtonu bosanskohercegovačku verziju islamske organizacije koja je u burnim dešavanjima nakon pada Osmanskog Carstva, slično drugim islamskim organizacijama širom umeta, nastojala da očuva islamski identitet i da ponudi viziju drugačijeg svjetskog poretka, poretka u kome bi muslimani bili i dalje subjekt, a ne objekt historije i u kome bi bili u poziciji da odlučuju o svojoj sadašnjosti, ali što je još značajnije, i o svojoj budućnosti.
