Između četrnaestog i šesnaestog stoljeća stotine hiljada ljudi jevrejskog porijekla bilo je prisiljeno napustiti zemlju u kojoj su stoljećima živjeli – Pirinejski poluotok. Raspršili su se na sve četiri strane svijeta. Mnogi od njih bili su potomci jednom već protjeranih Jevreja koji su se između 12. i 14. stoljeća naselili u pirinejskim kraljevstvima nakon protjerivanja iz drugih evropskih zemalja, poput Francuske, Engleske, Welsa...
Tada Sepharad, kako su nazivali današnju Španiju i Portugal, nije bio njihovo jedino odredište jer je i ondašnja kraljevina Poljska također primala Jevreje iz ovih dijelova Evrope. Tamo su se Jevreji pridružili sunarodnjacima protjeranim iz Austrije, Mađarske, Litvanije pa čak i s Krima.
Ove srednjovjekovne deportacije formirale su dvije velike jevrejske grupe koje traju do danas. S jedne strane Sefardi, čiji je jezik judeo-španski ili ladino, dijalekt srednjovjekovnog kastiljskog španskog s utjecajima hebrejskog, italijanskog, bosanskog i turskog, s druge strane Aškenazi, koji govore jidiš, dijalekt srednjovjekovnog njemačkog pod utjecajem hebrejskog i slavenskih jezika, uključujući i poljski.
Tokom pogroma 1391. godine u Kastilji i Aragonu mnogi su jevrejski kvartovi bili napadnuti i uništeni, a njihovo stanovništvo pobijeno ili prisiljeno na kršćanstvo. Mnoge su sinagoge pretvorene u crkve, a nerijetko su starohebrejski natpisi prekriveni žbukom i vapnom. Dana 31. marta 1492. godine Izabela I od Kastilje i Ferdinand II od Aragona, katolički monarsi, potpisali su u Granadi dekrete kojima su naložili protjerivanje Jevreja. To se odnosilo na sve Jevreje, bez obzira na to da li su bili domaći, iz njihovih kraljevstava ili stranci, koji su morali otići prije kraja jula (iako je razdoblje kasnije produženo do 2. augusta).
Nakon tog vremena, oni koji bi ostali na području poluotoka bili bi osuđeni na smrtnu kaznu i konfiskaciju imovine. Smjeli su prodati svoju imovinu ili je ponijeti sa sobom sve dok nije bila u obliku zlata, srebra, novca, oružja ili konja. Niko se nije mogao pravdati da nije znao, gradski bi glasnici čitali kraljevski edikt na trgovima gradova i mjesta u prisutnosti notara.
Zašto su katolički monarsi donijeli tu odluku? U samom dekretu spominju se njihovi razlozi: htjeli su spriječiti Jevreje da utječu na obraćenike, Jevreje preobraćene na kršćanstvo, i natjerati ih da ostanu lojalni judaizmu na prikriveni način. Broj obraćenika dramatično se povećao na Iberijskom poluotoku kao rezultat pogroma 1391. godine, vrlo ozbiljnih napada na jevrejske zajednice koji su uzrokovali hiljade prisilnih obraćenja kojima su se Jevreji nadali spasiti svoje živote i imanja.
Kako bi spriječili Jevreje da prozelitiraju među tim obraćenima, bili su prisiljeni živjeti u zatvorenim zajednicama, jevrejskim kvartovima, ali to nije bilo dovoljno da se okonča kriptojudaizam, odnosno privrženost judaizmu uz javno izjašnjavanje da su druge vjere. Godine 1478. dogodio se ključni moment: osnivanje inkvizicije u Kastilji, osmišljene upravo da otkrije i kazni obraćenike osumnjičene za judaiziranje. Glavna prepreka za okončanje ovog zločina bila je prisutnost Jevreja, a katolički monarsi odlučili su ga jednom zauvijek iskorijeniti protjerivanjem.
Iako su 1492. godine katolički monarsi odredili opće protjerivanje Jevreja koji su živjeli na njihovim posjedima, to nije bila jedina godina u kojoj je došlo do velikog odljeva jevrejskog stanovništva. Nakon krvavih napada na jevrejske kvartove u ljeto 1391. godine, mnogi su Jevreji napustili Pirineje između tog datuma i 1415.
Kasnije, između 1478. i 1492. godine prognano je još na hiljade obraćenika, Jevreja koji su bili kršteni i barem nominalno bili kršćani. Njih je maltretirala inkvizicija i pobuna protiv njih dignuta je u Andaluziji, a između 1492. i 1550. otišlo je mnogo obraćenika, proganjanih od inkvizicije. Mnogi od tih odlazaka nisu bili konačni jer je u mnogim slučajevima uslijedio povratak onih koji se nisu uspjeli integrirati u svoja nova odredišta, ali je od 1492. taj povratak zahtijevao prelazak na kršćanstvo.
Često im ni mjesta na koja su se zaputili nakon protjerivanja nisu pružala sigurnost, jer su i tamo bili podvrgnuti protjerivanju. Tako su 1497. Jevreji koji su odbili obraćenje protjerani iz Portugala, a 1498. deportirani su iz Provanse i Navarre. U Italiji je bilo djelimičnih protjerivanja u Firenci (1494), Napulju (1510. od Ferdinanda, a 1541. od njegovog unuka Karla V), a manji slučajevi protjerivanja zabilježeni su od papinske države u Anconi i Rimu (1569).
U isto vrijeme, države poput Ferrare, Venecije ili Toskane štitile su Jevreje zatvarajući ih u geta, a krajem 17. stoljeća čak su pokušale privući levantske Jevreje (one koji su se naselili u Osmanskom Carstvu) kako bi imali koristi od svojih trgovačkih mreža u lukama Liorno i Venecija.
Za mnoge Sefarde Italija je bila faza na putu prema Osmanskom Carstvu. Rim, Ferrara, Venecija i Liorna imali su značajne sefardske zajednice. Jevreji i obraćenici koji su stigli u Rim opisani su u najpoznatijem jevrejsko-konvertitskom romanu: La lozana andaluza, djelo koje je 1528. godine u Veneciji objavio obraćenik Francisco Delicado, koji se u stvarnosti zvao Delgado i bio je iz Córdobe.
Osjećaj stalne nesigurnosti, percipiranja skloništa kao privremenih i života u stalnom izgnanstvu definirali su nekoliko generacija Sefarda i obraćenika, što se odražava u Dolini plača (1575), djelu jevrejskog pisca i historičara Yusefa ha-Kohena, rođenog u Avignonu, ali porijeklom iz Cuence. S druge strane, Sefardi su bili ponosni na svoju prošlost u Sepharadu i svoj jezik ladino učinili su dijelom svog identiteta. Ta je činjenica za sobom povlačila svojevrsnu kulturnu superiornost u odnosu na Jevreje koji su boravili u mjestima u koja su stigli, ovjekovječila njihovu svijest o pripadnosti jednoj pojedinačnoj grupi i spriječila njihovu integraciju.
S ekonomskog stajališta, odlazak Sefarda (i Jevreja i obraćenika) predstavljao je veliki ekonomski, tehnološki, vjerski i kulturni poticaj za područja na kojima su se naselili, a radi se o tome da ne samo da im duguju ekspanziju galenske medicine izvan Evrope ili nove filozofske, talmudske i kabalističke interpretacije nego su se s njima na područja na koja su došli štamparije proširile Italijom, Holandijom i Osmanskim Carstvom. Bili vrlo aktivni u traganju za novim komercijalnim i produktivnim tehnikama kao što su tkalački stan za svilu i vunu ili rad s kožom. Sefardska dijaspora favorizirala je prvi oblik globalizacije, tehnološku modernizaciju i razvoj kapitalističkog sistema.
Obalsko područje Maroka, Alžira i Tunisa bilo je, uz Portugal, glavno odredište Jevreja koji su pobjegli od pokolja 1391. godine i od tada ne prestaje primati brojne kontingente Jevreja i jevrejskih preobraćenika. Tamo su se, na mjestima poput Feza, megorašimi ili prognanici s poluotoka spojili s tošavimima ili stanovnicima, drevnim berberskim Jevrejima. Nekoliko stoljeća obje su skupine imale različita mjesta štovanja i pokopa, sve dok konačno nisu prevladali ladino i srednjovjekovni španski obredi i tradicije. Glavne zajednice koje su osnovali Sefardi u sjevernoj Africi bile su Fez, Debdou i Oran. Mellah ili jevrejski kvart Feza primao je izbjeglice od pogroma u 14. stoljeću, iako je praktički uništen nakon pokolja Jevreja 1465. godine, nakon pada sultana iz dinastije Meriní, koji su bili zaštitnici Jevreja.
Tada su se mnogi Sefardi vratili u Kastilju, ali su se trideset godina kasnije, kada je nastalo potpuno protjerivanje 1492. godine, vratili u Fez. Ovaj put grad nije mogao asimilirati 20.000 Jevreja, putovanje između obale i grada bilo je otežano pljačkama i ubistvima lokalnog stanovništva, a već je tada u Fezu većina Jevreja bila prisiljena boraviti u svojevrsnim izbjegličkim logorima na periferiji grada. Velik broj njih odlučio se vratiti u Kastilju, a na povratku su se pokrstili u sjevernoafričkim gradovima koje je držao Portugal: Asilahu, Tangieru i Ceuti, preuzevši portugalska prezimena prije prelaska Gibraltarskog moreuza. Neki su otišli u Cádiz i Jerez, gdje su postali istaknuti trgovci, a iz jedne takve porodice potječe i osvajač Filipina Esteban Rodríguez de Figueroa.
Trgovci, lihvari, poreznici i tkalci, Sefardi iz Feza također su bili liječnici, prevoditelji, diplomate i savjetnici sultanima Maroka. Ali ako se jedan obrt ističe, to je zlatarski zanat. Sefardi su u Fez donijeli tehniku predenja zlata ili srebra (sqalli) korištenu u Kastilji i opskrbljivali zlatnim koncem druge jevrejske zanatlije.
U prvoj polovini 16. stoljeća pod sultanima iz dinastije Wattasída cvjetala je trgovina između Feza, Kanara, Portugala i Cádiza. Ova klima prosperiteta umnogome je imala zahvaliti trgovačkim mrežama koje su povezivale sefardske Jevreje iz Feza, Marrakecha i Taroudanta s njihovim preobraćenim partnerima u Cádizu i Lisabonu, preko kojih su evropski tekstil, grenadinska svila, kape iz Toleda i Cordobe, francuske tkanine povoljno razmjenjivali za zlato, robove i berberske sirovine – vosak, kože, indigo i hurme.
Međutim, tokom druge polovine 16. stoljeća ekonomija Feza pala je pod vladavine nove dinastije Saadi, koja je svoj glavni grad preselila u Marrakech. Mnogi Sefardi su napustili Mellah, a Jevreji iz Feza nisu povratili svoj nekadašnji sjaj sve do 19. stoljeća, otvaranjem Maroka za međunarodnu trgovinu, kada su imali petnaest sinagoga.
Međutim, pod francuskim protektoratom, počevši od 1912. godine, jevrejsko stanovništvo počelo je stagnirati, a u drugoj polovini 20. stoljeća gotovo svi gradski Jevreji (oko 22.000) emigrirali su u Casablancu i zemlje poput Francuske, Kanade ili Izraela. Godine 1997. u Fezu je živjelo samo 150 Jevreja i nije bilo aktivne sinagoge u Mellahu.
Uz Solun, mjesto Debdou, stotinjak kilometara južno od Melille, danas španske enklave u Maroku, gotovo je cijelim svojim postojanjem bilo jedno od rijetkih naselja s jevrejskom većinom. Tamo su se nakon pogroma 1391. godine naselili seviljski i murski Jevreji. Glavni izvor grada još se zove Ayn Ihsbililla, “izvor Seville”. Debdou je trajao do 1950-ih kao referentni centar za vjersku obuku za Jevreje Magreba, s četrnaest sinagoga i nekoliko rabinskih škola. Kao i kod drugih marokanskih jevrejskih zajednica, u drugoj polovini 20. stoljeća većina sefardskih Jevreja iz Debdoua emigrirala je u Casablancu, Melillu, Francusku ili Izrael.
Nemali broj Sefarda koji je živio u sjevernoj Africi ili u italijanskim gradovima završio je pod zaštitom osmanskih sultana. Nije iznenađujuće da je sultan Bajazid II poslao flotu predvođenu admiralom Kemalom Reisom na obale Pirinejskog poluotoka da prikupi protjerane Jevreje 1492. godine.
Jevreji su bili zaštićeni i dopušten im je boravak u brojnim zajednicama u Osmanskom Carstvu. U tome su istaknutu ulogu odigrali Moses Capsali, glavni rabin Turske, a kasnije i nekoliko članova porodice Nasi, kao što su Gracia i Josef Nasi, Sefard iz Aragona.
Sve do 15. stoljeća teritorija na koju su dolazili Sefardi, Balkan, Grčka i Anadolija, bila je domaćin dvjema drevnim jevrejskim zajednicama: Romaniotima, bizantskim Jevrejima koji su govorili grčki, i karaitima, Jevrejima koji su govorili turski s Krima. Ali kada su Sefardi stigli, te su zajednice bile malene ili ih više nije bilo jer je 1453. sultan Mehmet II mobilizirao sve Jevreje iz tih krajeva da nasele svoju novu prijestolnicu Istanbul, ime koje je preuzeo nedavno osvojeni Konstantinopol.
Zahvaljujući svojoj brojčanoj i kulturnoj superiornosti, Sefardi su nametnuli ladino svojim suvjernicima, pa je iz tog razloga moguće da današnji Jevreji koji govore ladino nemaju nikakve veze sa srednjovjekovnim Sepharadom.
Sefardi su pomogli ekonomski razvitak Osmanskog Carstva, posebno kroz proizvodnju vunenog platna u Solunu, Larisi, Trikali i Rodosu (Grčka), Plevnu (Bugarska) i Safedu (Izrael): s najnovijom generacijom kastiljske tehnologije u smislu tkalačkih stanova i punjača (strojevi za izradu najdebljeg sukna) godišnje se u osmanskim zemljama proizvodilo i do 60.000 komada sukna. Osim toga, Sefardi su preuzeli kopnene trgovačke mreže koje su povezivale istočni Mediteran s Perzijom i Dalekim istokom, a kroz njihove su ruke prolazili isključivo proizvodi iz Indije, Kine i Japana sve dok Portugalci i Španci nisu uspostavili trgovačke putove s tim zemljama preko Indijskog okeana i Pacifika.
Osmanska prijestolnica s velikim je zanimanjem dočekala jevrejske kontingente iz kraljevina Kastilje i Aragona. Ovdje su 1493. Sefardi David i Samuel Nahmias, koji su prije protjerivanja imali štampariju u Híjaru (Teruel), objavili na hebrejskom knjigu Arba'ah turim, jedinu inkunabulu štampanu izvan kršćanske Evrope. Između 1493. i 1530. u Istanbulu je objavljeno do stotinu knjiga na hebrejskom. Drugi kastiljski sefardski obrtnici, uglavnom iz Cordobe, ponijeli su sa sobom tajne obrade zlata i proizvodili vrhunski nakit; u 17. stoljeću bilo ih je 5.000 koji su radili u 1.084 gradske radnje.
Osim što su se posvetili kreditiranju i trgovini, u Istanbulu su Jevreji bili isključivo članovi cehova tkača svile, staklari i trgovci, a bili su i dio cehova draguljara, slastičara, parfumera, obućara, krojača i ribara. Međutim, zabranjen im je pristup 65 posto sindikata, budući da je većina tih udruga bila rezervirana za muslimane. Među najistaknutijim Sefardima isticali su se članovi porodice Nasi: Gracia i njezin nećak te također zet Josef. Gracia je osnovao brojne sinagoge koje nose njegov nadimak Seniyora, a Josef je bio ministar i diplomata sultana Sulejmana Veličanstvenog i Selima II, koji ga je nazvao vojvodom ostrva Naxosa i gospodarom Tiberijade u Palestini.
Još jedan važan grad jeste Safed, koji je u 16. stoljeću dobio nadimak “grad kabale” zbog velikog broja učenjaka ove ezoterične struje judaizma koji su se tu nastanili, a bili su uglavnom Sefardi. Podigli su sinagogu koja je dobila ime po španskom kabalisti Isaacu Abuhavu krajem 15. stoljeća, a upravo su Sefardi učinili Safed referentnom tačkom za proizvodnju vunene tkanine na Bliskom istoku.
Lokalno arapsko stanovništvo dijelilo je to mjesto sa sefardskim prognanicima koji su svoje ime dali jevrejskim kvartovima, kao što su Qurtubah (Córdoba), Qastiliyah (Castilla), Araghun ma 'Qatalan (Aragon i Katalonija) i Sibiliyah (Sevilla). Broj značajnih Sefarda koji su stigli u Safed bio je ogroman kao i njihov intelektualni učinak. Moses Cordovero, veliki kabalistički lik, bio je rodom iz Córdobe; veliki pravnik Yosef Caro (koji daje ime sinagogi u Safedu) bio je rodom iz Toleda, a njegov učitelj Josef Berab potjecao je iz Maquede.
Iako je tokom 16. i 17. stoljeća proizvodnja vunenih tkanina bila glavno zanimanje Sefarda u Solunu, ova luka postala je prvorazredno trgovačko središte kada je počela stagnirati proizvodnja tkanine. Njeni sefardski trgovci izvozili su proizvode s Atlantika u Evropu i Osmansko Carstvo i obratno, proizvode kakvi su bili kahva iz Jemena, egipatski pamuk ili makedonski duhan i grožđice.
Glavne sefardske zajednice nalazile su se u Istanbulu, Izmiru, Jerusalemu, Safedu, Solunu i Sarajevu. Međutim, kako je Osmansko Carstvo počelo stagnirati sredinom 17. stoljeća, mnogi od tih Sefarda odabrali su odredišta s boljim ekonomskim izgledima u sjevernoj Evropi, poput Londona i, prije svega, Amsterdama.
Mnogi Sefardi stigli su u Amsterdam u 17. stoljeću, nakon što su prošli kroz Portugal, Italiju ili Osmansko Carstvo, te su taj holandski grad pretvorili u glavnu osovinu špansko-portugalskog judaizma u zapadnoj Evropi. Tamo su stvorili elitu trgovaca i bankara s ekonomskim vezama na Karibima i u Brazilu.
