Bobovac je medijevalna prijestolnica bosanskih vladara i njihova tadašnja najmoćnija utvrda. Riječ je o jednom od najvažnijih spomenika Bosne i Hercegovine, odnosno jednom od najeklatantnijih primjera odbrambene arhitekture toga vremena. Poznavanje historijata ove tvrđave imperativno je (i iznimno zahvalno) za poznavanje društvenih, političkih i kulturnih gibanja medijevalne Bosne.
Neposredni podaci pisanih izvora o Bobovcu javljaju se u vremenskom dijapazonu od 1350. do 1463. godine, a u njima je Bobovac spomenut najčešće kao mjesto izdavanja pojedinih isprava ili pisama, rjeđe kao mjesto primanja diplomatskih delegacija ili kao poprište vojnih i političkih zbivanja. Prvo spominjanje Bobovca u pisanim izvorima (1350) ovaj grad prezentira kao cilj vojnog pohoda, a u isto vrijeme i kao dovoljno jaku tvrđavu koja je velika prepreka ekspedicionim odredima cara Dušana. Bobovac je odigrao veliku ulogu u sukobima između bana Tvrtka i njegovog brata Vukića; zapovjednik Bobovca Stjepan Rajković podržao je Tvrtka, pa je upravo ta odluka bila iznimno važna, ako ne i odlučujuća, za ishod borbe.
Najteži dani (izuzev presudne 1463. godine) za Bobovac trajali su od polovine 1404. do polovine 1410. godine; u toku nepunih šest godina grad je čak šest puta prelazio iz ruke u ruku. Suparničke vojske predvodili su, sa bosanske strane, protukraljevi Tvrtko II i Ostoja, a sa ugarske dva bana, Ivan Marović (Maroth) i Pavao Bešenje (Bessenyö), zatim jedan od najsposobnijih vojskovođa tog vremena, Pipo od Ozore, te i sam kralj Sigismund, najmoćniji vladar tadašnje Evrope. Na samome koncu, osvajačka vojska koju je predvodio Sultan Mehmed II Osvajač uputila se ka Bobovcu, smatrajući ga najbitnijim strateškim ciljem u osvajanju bosanskoga kraljevstva.
Prve istraživačke radove na Bobovcu uradio je Đorđe Stratimirović, građevinski inženjer, koji se amaterski bavio arheologijom; 1891. godine u Glasniku Zemaljskog muzeja objavio je kratak izvještaj o stanju ruševina, uz prilog skice terena. Nakon Stratimirovića, Ćiro Truhelka će u studiji Naši gradovi (1904) opisati Bobovac. Početna istraživanja pokazala su da je Bobovac jedan od najstarijih gradova Bosne i da njegovi počeci sežu čak u antiku; na ilirskoj prethistorijskoj gradini u rimsko doba razvilo se nešto jače utvrđenje. Pored rimske opeke, na to upućuje veliki sjeverni zid na centralnoj kuli, koji po strukturi i tehnici gradnje predstavlja oblik značajnog antičkog načina zidanja, tzv. opus spicatum, koji je specifičan za kasniju antiku.
Do početka iskopavanja – 1959. godine – u stručnoj literaturi koja se temeljila na Stratimirovićevim i Truhelkinim studijama znalo se samo za glavnu kulu i za “bunar” (cisternu) u sklopu kraljevskog dvora. Sistemsko arheološko iskopavanje Bobovca, koje se radilo isključivo u ljetnim sezonama, a čiji je organizator bio Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, okončano je 1967. godine. Novčana sredstva za iskopavanje finansirali su Zemaljski muzej i Republički fond za naučni rad SR Bosne i Hercegovine. Sve iskopine sa Bobovca, izuzev nekoliko težih kamenih spomenika iz grobne kapele, deponirane su u Zemaljski muzej. Istraživačkim radovima rukovodio je Pavao Anđelić, višegodišnji stručni saradnik bila je Ljiljana Tomičić, povremeni naučni konsultant Marko Vego, stalni tehnički saradnik Ante Kućan, geodetska snimanja obavljao je Asim Bajbutović, arhitektonsko snimanje obavili su Tahira Bajbutović i Andrej Knežević. Bobovac su činili: kraljevski dvor na jugu u funkciji citadele, glavna ulica, kompleks sakralnih objekata na Crkvici, stambeno naselje unutar bedema, Predgrađe – manje naselje izvan gradskih bedema i tzv. Grad – naselje trgovačko-zanatskog karaktera (podgrađe) ispred sjeverne kapije.
Arheološka iskopavanja otkrila su odbrambeni sistem Bobovca, u kojem su, pored odbrambenog zida, korišteni jarci (šančevi). Glavni jarak bio je iskopan u podnožju Visa, ispod sjevernih bedema grada. On je okomito presjecao hrbat Bobovačke kose i branio prilaz gradu sa sjevera, odakle je i pristup bio najlakši. U Bobovcu su otkrivena groblja ili grobnice na pet mjesta: grobna kapela kraljevske porodice, trijem i dvorište grobne kapele, veće groblje na Braniču, na sjevernoj strani gradskog areala, lokalitet Crkvica, na putu prema Sutjesci, te šehidsko groblje kod Sastavaka u podnožju Bobovca. Po ruševinama zgrada najviše je bilo slavenske keramike. U kompleksu dvora medijevalna keramika pretežno je izmiješana sa grnčarijom osmanskog perioda. Od formi u najvećem broju slučajeva zastupljen je stari slavenski lonac jajolike forme, visokog i izvijenog vrata zapremine 1,5 – 2 l, što ukazuje na serijsku proizvodnju, a pronađene su i keramičke svjetiljke, etc. Arheološko iskopavanje nije dalo mnogo primjeraka starog oružja i bojne opreme; pronađeno je svega 5–6 vršaka željeznih strijela, prosječne dužine 6 cm, uz skupinu kamenih projektila za praćke, a kamenih kugli bilo je u tri veličine, promjera 12,15 i 30 cm. S druge strane, raznovrsni su i mnogobrojni predmeti od metala; najbrojnije je građevinsko željezo, u vidu raznih okova, ali i razni ključevi i katanci. Među domaćim alatom preovlađuju noževi, uz primjer jednog nožića sa znakom stiliziranog ljiljana. Pronađeno je i nekoliko zanimljivih primjeraka rezbarene kosti, među čemu se ističe lik ženske osobe na pozlaćenoj kosti. Osnovni stav, s energično ispruženim kažiprstom, očito ima simboličko značenje, pa je najvjerovatnije riječ o nekom svetačkom liku, iako je kosa, pozadi skupljena u punđu, pažljivo očešljana, a punačko lice ima i pomalo senzualan izraz.
U narodu se sačuvala usmena predaja da je za vrijeme austrougarske vladavine sa Bobovca iz okoline glavne kule odnesena velika ploča sa “pismom”, a da je na Crkvici ispod Ljestvače iskopan željezni sanduk “pun para”. Jedan član porodice Čizmo iz Mijakovića, koji je pronašao taj sanduk i obavijestio austrijske vlasti, za nagradu je oslobođen vojne službe.
Nakon 1463. godine, Bobovac gubi svoju važnost, a posljednji put se spominje 1626. godine, i to kao već napušteni grad. Današnji izgled, odnosno samo stanje Bobovca tek je ruina, apartni oblik i evokacija nekada čvrstog i impozantnog grada u kojem su rado boravili Kotromanići.
(Pavao Anđelić, Bobovac i Kraljevska Sutjeska: Stolna mjesta bosanskih vladara u XIV i XV stoljeću, Veselin Masleša, Sarajevo, 1972.)
