521 godina od predaje Granade

Bilo je to tačno prije 521 godinu, tog 25. novembra 1491. promijenjen je tok historije. Nakon gotovo 800 godina muslimanske vladavine Pirinejskim poluotokom, posljednji muslimanski emir Granade Muhamed Abu Abdallah, poznat i kao Boabdil, odnosno Dječak, sastao se s katoličkim kraljevima Fernandom i Izabelom i predao im kraljevstvo. Granada je kapitulirala. Predaja Granade značila je i kraj desetogodišnjih španskih pokušaja osvajanja grada. Bila je to i tačka na vrijeme takozvane rekonkviste, koja je trajala više od sedam stoljeća.

Boabdil, unatoč tome što je namjeravao prepustiti grad, postavio je Izabeli i Ferdinandu niz uslova. Monarsi su bili neuobičajeno velikodušni prema poraženima, ne zato što su imali ikakve simpatije prema njime već zato što su očajnički pokušavali okončati rat koji je trajao deset godina i koji je ekonomski uništio njihovo kraljevstvo.

Ključni emirov uslov bio je tolerancija prema islamu. Tražio je poštivanje života, imovine i zakona nasridskih muslimana, kojima je također bila zajamčena sloboda vjere i dozvoljeno im je da nastave govoriti svojim jezikom. Boabdila je dobio imanje u kojem je uživao kratko, a onda je napustio poluotok i otišao u marokanski Fez. Tamo je proveo ostatak života. Konačna predaja ključeva grada dogovorena je za šesti januar 1492. godine.

Sredinom 13. stoljeća emirat Granada, poznatiji kao Nasridsko kraljevstvo Granade, po imenu vladajuće dinastije, bio je posljednje uporište Al Andalusa na Pirinejskom poluotoku. U njemu je vladala relativna stabilnost zahvaljujući paktu između nasridskog sultana Alhamara i kralja Ferdinanda, koji je uspostavio veliko granično područje duž doline Guadalquivira. Kršćanska i nasridska kraljevstva bila su previše zauzeta vlastitim sukobima da bi brinula o osvajanju drugih, a Granadu je također štitila prirodna barijera Sierra Nevade.

Tek je zajednica između kastiljske i aragonske krune kroz brak katoličkih monarha Ferdinanda i Izabele narušila ovu osjetljivu ravnotežu. Godine 1484. započeo je posljednji rat onoga što bi se moglo nazvati rekonkvista (reconquista), pojma koji ne odražava svu složenost srednjovjekovne Hispanije, u kojoj su kršćanski i muslimanski kraljevi bili saveznici ili neprijatelji kako im je u nekom trenutku odgovaralo. Ali Izabella I od Kastilje htjela je jednom zauvijek raskrstiti s muslimanima na Poluotoku.

Preuzimanje vlasti od Izabele i Ferdinanda dobar je primjer teške situacije na Pirinejskom poluotoku. Nakon osvajanja Kordobe 1236. godine, Emirat Granada bio je posljednja preostala muslimanska enklava. Bila je suočena s četiri kršćanske sile – Kastilja i Leon, Aragon, Portugal i Navarra – koje su, međutim, i same često bile u zavadi. Zahvaljujući vještoj politici dinastija Nasrid iz Granade, uspjela se nametnuti u tim borbama za vlast.

U međuvremenu monarsi su objavili rat svim neprijateljima zemlje. Unutar svog carstva tragali su za izdajicama kršćanske vjere. Inkvizicija se pojavila kao državna vlast koja je nadzirala oba dijela carstva – Kastilju i Aragonu – i bila je namijenjena borbi protiv izdaje vjere od Jevreja i muslimana koji su prešli na kršćanstvo. Izabela i Ferdinand su se proglasili vođama rekonkviste. Taj navodno božanski poredak nije samo legitimirao kampanje protiv muslimana, već su se nadali širokom odobravanju u Evropi u kojoj su cvjetale križarske fantazije.

Rat protiv muslimana dao je Izabeli i Ferdinandu priliku da okupe problematično, frakcijski podijeljeno plemstvo svojih kraljevstava oko sebe i ujedine se oko zajedničkog cilja, ali to je bilo lakše isplanirati nego učiniti. Nasridsko kraljevstvo Granada sastojalo se od oko 80 utvrda, 33 veća grada i 65 manjih naselja. Od 1481. do 1492. svakog proljeća poduzimane su kampanje u trajanju od tri do četiri mjeseca. Uz vitezove iz Kastilje i Aragona sudjelovali su borci iz cijele Evrope koji su slijedili papin poziv u križarski rat. Bilo je i brojnih plaćenika koji su koristili novo oružje: topove.

Tri četvrtine sredstava koja su finansirala ovaj rat, bogat epizodama velikog nasilja s obje strane, dolazilo je od crkvenih poreza. Ostatak sredstava dali su plemstvo, visoko svećenstvo, italijanski bankari i jevrejske zajednice. Osim toga, stizale su važne ekonomske doznake iz različitih evropskih zemalja. Vitezovi i avanturisti svi su bili spremni sudjelovati u posljednjem križarskom ratu kršćanskog Zapada.

Pogodovali su im stalni politički sukobi u Nasridskom carstvu. Granada pada i konačno im otvara svoja vrata 2. januara 1492. Izabela tada počinje projekat stvaranja katoličke države. Samo nekoliko sedmica kasnije, 31. marta 1492. godine, kralj i kraljica su u Alhambri izdali svoj zloglasni edikt kojim su sve Jevreje koji su se odbijali pokrstiti otjerali iz zemlje. Više od 100.000 ljudi napustilo je Kastilju, a više od 10.000 Aragon. Od 1501. i muslimani su bili suočeni s ovim alternativom. Od 1609. godine pa nadalje, svi Moriskosi, kako su se nazivali muslimani koji su bili prisiljeni na preobraćenje, njih oko 300.000 hiljada, protjerani su.

Umajadi su 756. godine osnovali emirat Kordobu na Iberijskom poluotoku. Ovo je bila najvažnija nezavisna muslimanska teritorija na Zapadu kojom je vladao Abd al Rahman I, koji je brzo islamizirao cijelu regiju. Ali međumuslimanske borbe nisu nikada prestale, što je bio faktor koji je omogućio kršćanskim okolnim kraljevstvima da se reorganiziraju i pripreme za napad.

Godine 912. Abd al Rahman III stupio je na prijestolje emirata. Godine 929. novi muslimanski vođa formalizirao je novu državu, halifat Kordoba. Na ovaj način je inaugurirano jedno od najsjajnijih poglavlja Al Andalusa. Trenutak najvećeg kulturnog i ekonomskog sjaja poklapa se s vladavinom samog Abd al Rahmana III i njegovog sina i nasljednika Al Hakama II.

Godine 1009. došlo je do fitne, građanskog rata tokom kojeg su kršćanska kraljevstva intervenirala kao saveznici različitih strana. Tokom dva desetljeća, koliko je trajao ovaj sukob, razni emiri su nasljeđivali jedni druge. Hisham III je bio posljednji monarh halifata. Bio je to ključni faktor skore propasti.

Drugi faktor koji je vodio ka propasti bili su veliki ekonomski i vojni resursi koji su morali biti korišteni za ratove u sjevernoj Africi pa je 1031. Kordoba prestala biti metropola koja je zapanjila svijet svojim prosperitetom i kulturnim bogatstvom. Do tog trenutka, taj je grad imao centraliziranu fiskalnu politiku i upravljao administrativnom podjelom kraljevstva.

Raspadom halifata dolazi do cjepkanja teritorije na različite cjeline s vlastitim entitetima: Murcia, Carmena, Huelva, Moron, Granada... Sve se one nazivaju taifa, koja će ostati u životu ​​do kapitulacije Boabdila pred katoličkim monarsima.

Boabdil je bio posljednji sultan Granade. Njegov ostanak na vlasti nije bio lahak, dapače, bio je vrlo komplikovan. Iako je bio prvorođeni sin emira Mulaya Hacena, postojale su dvije žene i više djece koja su pretendirala na prijestolje. A tu je bio i Mulayev brat Abu Abdallah Muhammad az-Zaghal, koji je također imao svoje ambicije. Ipak, Boabdil je uspio protjerati i svog oca i svog amidžu i preuzeti vlast.

Boabdil nije bio iskusan ratnik, u dva navrata ga je zatočio Ferdinand, kome je na kraju postao saveznik. Kraj Granade došao je zbog gladi, vojno snažnijeg protivnika i, naravno, podmićivanja nekolicine nasridskih uglednika kojima je obećano da će zadržati imovinu i društveni položaj i određene pogodnosti.

Nakon predaje Izabeli i Ferdinandu, Boabdil je napustio grad. Tada se rodila legenda o uplakanom sultanu, o Maorovom uzdahu i čuvenoj rečenici plači kao žena zbog onoga što nisi uspio odbraniti kao muškarac. Danas postoje čvrsti dokazi da se to u stvarnosti nikad nije desilo. Boabdil je započeo ugodan život na svom imanju, a potom otišao u Fezu, gdje je i preminuo, 41 godinu kasnije.

Osam godina nakon pada Granade, 1499. godine, kardinal Cisneros je pogazio sve sporazume, a 1500. su se preostali muslimani pobunili. Represija kojom je ugušena pobuna donijela je užas. Spaljene su knjige na arapskom, srušene su džamije, a na njihovom mjestu izgrađene crkve. Tokom 16. stoljeća došlo je do još jedne oružane pobune, a, konačno, Felipe II je 1602. dekretom protjerao preostale Maore.

Odlazak Boabdila u Fez i kasniji zločini nad muslimanima i Jevrejima značili su kraj jedne blistave civilizacije. Sve do 12. stoljeća na prostorima današnje Španije i Portugala cvjetala je kultura znanja i nauke, arhitekture i astronomije, nepoznata i nezamisliva ostatku kršćanskog svijeta. Ta se kultura temeljila na saradnji dviju svjetskih religija koje se danas smatraju antipodima: islama i judaizma.

Islamu je Pirinejski poluotok zahvalio činjenicu da se mogao razviti od 711. godine. Iz Sjeverne Afrike njegovi su ratnici započeli borbu protiv kršćanskih Vizigota. Na vijećima u Toledu od 589. do 694. godine vizigotski su kraljevi donijeli nekoliko zakona čiji je cilj bio postupno protjerivanje Jevreja koji su tada živjeli u njihovom carstvu: prvo zabrana sklapanja brakova s ​​kršćanima, zatim visoki jevrejski porezi koje su jevrejski trgovci morali plaćati i konačno sistematsko porobljavanje odraslih i otimanje njihove djece radi odgoja u kršćanskoj vjeri.

Stoga nije bilo čudno da su mnogi Jevreji dočekali muslimanske osvajače početkom 8. stoljeća kao osloboditelje. U godinama koje su uslijedile Al Andalus se razvio u središte muslimanske i jevrejske nauke. Kaže se da su u to vrijeme Pirineji privlačili progonjene Jevreje iz cijele Evrope, kao i iz Sjeverne Afrike, pa čak i s Orijenta. Naučna dostignuća svjetske klase iz ovog razdoblja, često temeljena na starogrčkim djelima, u poljima astronomije, matematike, filozofije, hemije i medicine mogu se i danas prepoznati po arapskim prefiksima (al-) predmetnih područja i materijala, po algebri, alhemiji, alkalijama i alkoholu.

Posebno je bilo blistavo razdoblje vlasti Abda al Rahmana III. Halifat Kordoba je od 929. do 1031. godine bio mjesto zlatnog doba Al Andalusa. Umajadi su bili gotovo potpuno poraženi od svojih protivnika Abasida u sjevernom Iraku 750. godine, ali su uspjeli preživjeti i proširiti se po Al Andalusu od 756. do 1031. godine, prvo kao emiri, a zatim kao halife. Pobjednički Abasidi, koji su iz Bagdada kao halife vladali Orijentom, imali su isti stav po nauci, slijedili su princip po kojem je tinta učenjaka svetija od krvi šehida. Da Franci nisu zaustavili muslimansko napredovanje, tih sedam miliona stanovnika Al Andalusa mogli su izvesti Evropu iz tame srednjeg vijeka. Naravno, vjerska tolerancija islamskog svijeta na Pirinejima dolazila je nakon prethodnog potčinjavanja pa su tako Jevrejima i oni uvodili posebne poreze.

Isto tako treba reći da su postojali muslimani koji nisu blagonaklono gledali na sjaj s druge strane mora. Almohadi, koji su napali Al Andalus iz Sjeverne Afrike u 12. stoljeću, spalili su brojne knjige. Djela velikih učenjaka iz Kordobe poput muslimana Ibn Rushda i Jevreja Muse ibn Maimuna, danas na Zapadu poznatih kao Averroës i Maimonides, bila su među njima. Ova dva filozofa-liječnika obilježila su vrhunac muslimansko-jevrejske visoke kulture u Al Andalusu i morali su bježati od berberskih Almohada.

Ibn Maimun je izbjegao prisilno obraćenje bijegom u Egipat. Ibn Rushd, koji je želio dati islamu čistu i potpunu znanost i preveo Aristotelova djela na arapski, pobjegao je u Sjevernu Afriku kao starac i preminuo u Marakešu 1198. godine. U isto vrijeme već je u punom zamahu bila rekonkvista, kršćansko ponovno osvajanje Pirinejskog poluotoka i 781 godinu nakon što je Berber Tariq ibn Ziyad preplovio more i napao Vizigote, križ je zasjao iznad Granade. Zbog toga su muslimani i Jevreji morali napustiti katolička kraljevstva Kastilje i Aragona ili se obratiti na kršćanstvo. Kršćanski teror inkvizicije pod vodstvom velikog inkvizitora Tomása de Torquemade bio je u punoj snazi. Posebno su patili obraćeni Jevreji od kojih su mnogi bili živi spaljeni na lomačama osumnjičeni da se još uvijek u tajnosti pridržavaju jevrejske vjere svojih predaka.

Rekonkvista je značila i prijeko potrebna sredstva za odlazak Kristofora Kolumba u Indiju, koji je neplanirano skončao u Americi, a obraćeni muslimani, zvani Moriskosi, na kraju su protjerani u Sjevernu Afriku. Tako stoji u izvještaju kralja Filipa III 1609. godine papi u Rimu: Kršćansko djelo je obavljeno i nevjera u Španiji je pobijeđena.