Najvažnije što su Osmanlije donijele u Bosnu i što su njeni stanovnici, posebno muslimani, svesrdno prihvatili jeste traganje za znanjem, konstantno insistiranje na obrazovanju i nauci i, u konačnici, veliki respekt prema onima koji imaju znanje, koriste ga za opće dobro i prenose.
Bosna, i tada mala kao i sada, ipak je dala vrhunske stručnjake u raznim oblastima baš iz navedenih razloga. Upravo je u tom periodu osmanske Bosne naš jezik, bosanski, svrstan među naučne jezike, zahvaljujući Osmanu ibn Abdurrahmanu.
Naučni rad o Osmanu ibn Abdurrahmanu, koji su napisali Emin Sofić s Harvard univerziteta, Ahmed Zildžić i Saida Ibragić s Univerziteta u Sarajevu, prezentirala je koautorica Saida Ibragić na međunarodnom simpoziju u Bošnjačkom institutu “Medicina bez granica: zdravlje i liječenje u osmanskoj Bosni”.
Naime, Osman ibn Abdurrahman preveo je komentar Pietra Andrea Mattiolija, liječnika iz Siene, na Dioskuridovo djelo Materia Medicae.
SVJETSKA DJELA NA TURSKOM I BOSANSKOM
“Prijevod i prenošenje znanja iz jedne intelektualno naprednije sredine u manje naprednu vrlo je važna pretpostavka u začetku procesa ili reforme svake znanstvene tradicije tako da su u tom prijenosu prevodioci i tumači imali centralnu ulogu. Ono što je karakteristično za te početne periode, pored lingvističkih kompetencija, imali su veliko znanje, bili su stručnjaci u tim oblastima kojima su se bavili i koja su djela prevodili. Jedan takav tumač bio je Osman ibn Abdurrahman.
Dio autora navodi da je Osman mađarskog ili austrijskog porijekla, dok drugi autori ističu da je bio bosanskog porijekla. Nema mnogo biografskih podataka o njemu. Bio je prevodilac i tumač, bavio se farmakologijom, a poznavao je i vojne vještine. Preveo je mnogo značajnih djela, ali ono po čemu će ostati kod nas upamćen jeste Mattiolijev komentar na Materia Medicae. Ovo je djelo prvo s grčkog prevedeno na latinski, zatim ga je Osman s latinskog preveo na turski-osmanski jezik. To je djelo koje predstavlja kompendij svih značajnih farmakoloških saznanja do tog vremena, djelo čiji je prijevod Osman ibn Abdurrahman naslovio kao Kitab'un Nebat, odnosno Knjiga biljaka. Prijevod je bio završen 1770. godine, ali je svjetlo dana ugledao sedam godina kasnije. Karakteristika ovog djela jeste da sadrži uvod i još četiri knjige, a jedna prednost u strukturi djela jeste abecedni prikaz svih biljaka koje su pobrojane u knjizi. Osim toga, Osman je u svoj prijevod uključio i podatke kojih u originalu nema – geografska distribucija ljekovitih biljaka, uvjeti u kojima rastu, kako se upotrebljavaju. Ova knjiga za nas je važna zato što je Osman, osim što je navodio nazive biljaka na arapskom, njemačkom, francuskom, turskom jeziku, navodio njihova imena i na bosanskom. U tom je djelu preko 100 referenci koje ukazuju na bosanski jezik. Važno je da istaknemo da je ovo djelo pozicioniralo bosanski jezik zajedno s arapskim, njemačkim, francuskim i turskim, kao znanstveni jezik”, kazala je Saida Ibragić.
U to vrijeme prijevod Materia Medicae koji je načinio Osman ibn Abdurrahman predstavljao je obiman i važan udžbenik za studij farmacije. Upravo je tih godina u Istanbulu i uspostavljen farmaceutski fakultet, no nastava se odvijala na francuskom jeziku i predavali su strani profesori, pa Kitab'un Nebat nije bio u to vrijeme udžbenik na jedinom fakultetu farmacije tog vremena.
Materia Medicae je nakon toga pobudila interes brojnih istraživača u Osmanskom Carstvu i postala “popularna” za prevođenje. Vjeruje se da je bilo mnogo prijevoda i komentara, ali samo šest ih je danas sačuvano, a među njima i prijevod Osmana ibn Abdurrahmana. Ona se i danas čuvaju u Istanbulu. Najstariji rukopis djela Materia Medica, a riječ je o prijevodu na arapski jezik, datira još iz 13. stoljeća.
Simpozij u Bošnjačkom institutu – Fondacija Adila Zulfikarpašića okupio je 15 interdisciplinarnih naučnika iz Velike Britanije, Izraela, Amerike, Kanade, Italije i Bosne i Hercegovine, koji direktno ili indirektno istražuju teme medicinskih teorija i praksi u pred modernom dobu, uključujući i povezane teme poput integrativne medicine, opće kulture zdravlja i liječenja, te razmjene medicinskih i farmaceutskih znanja i praksi preko carskih, društvenih, vjerskih, rodnih i regionalnih granica.
Dok je u fokusu simpozija bila osmanska Bosna, učesnici su se dotakli šireg konteksta kroz međuregionalne, međutematske i interdisciplinarne metode propitivanja. Cilj simpozija bio je ponuditi, teoretski i metodološki, bogatu višeglasnu perspektivu o tome šta je značilo biti zdrav i/ili bolestan, umom i tijelom, i kako se tome pristupalo i u tekstualnom i u kontekstualnom smislu.
Tokom dva radna dana održana su četiri panela, predstavljeni su naučni radovi o osmanskoj medicini u teoriji i praksi; medicinskoj praksi u osmanskoj Bosni; te ezoterična medicinska praksa i biljke i travarstvo u medicinskoj praksi. Učesnici simpozija bili su renomirani bosanskohercegovački i inostrani naučnici i istraživači: Miriam Shefer-Mossensohn (Univerzitet Tel Aviv), Lucia Dacome (Toronto Univerzitet), Mustafa Jahić, (Gazi Husrev-begova biblioteka), Nenad Filipović (Orijentalni institut Sarajevo), Ajnija Omanić (Univerzitet u Sarajevu, Univerzitet u Vitezu), Ana Sekulić (Pittsburgh Univerzitet), Luca Patrizi (Univerzitet Torino), Bink Hallum (Britanska biblioteka, London i Univerzitet Warwick), Amila Buturović (Univerzitet York, Toronto), Eli Tauber (Jevrejska općina, NGO Haggadah), Enida Mališević (Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo), Emin Sofić (Univerzitet u Sarajevu, Harvard univerzitet), Ahmed Zildžić (Univerzitet u Sarajevu), Saida Ibragić (Univerzitet u Sarajevu) i Anto Buzuk (nezavisni istraživač).
Kako je istaknuto tokom simpozija, osmanska medicina općenito bila je na visokom nivou razvoja, a Bosna je u tom periodu primala medicinska znanja s istoka, ali i sa zapada posredstvom fratara i jevrejskih doseljenika iz Španije, te je, kao i sam njen kulturološki sastav, bila spoj tih znanja istoka i zapada. To se može iščitati iz obimne medicinske literature u našim arhivima i bibliotekama, barem onoga što je sačuvano, ali i djelima koja su postala cijenjena i priznata u cijelom Carstvu.
O stepenu razvoja osmanske medicine svjedoči i rad Lucije Dacome s Univerziteta u Torinu koji je prezentiran na simpoziju i u kojem se govori o zaboravljenoj povijesti zarobljenika iz osmanskog svijeta koji su sudjelovali u iscjeljivanju u ranom modernom dobu u Italiji, te o zdravstvenim postupcima, oblicima upravljanja tijelom, nadzorom i kontrolom i procesom stvaranja i prijenosa znanja. U tu je svrhu u Livornu izgrađena namjenska zgrada za osmanske zarobljenike.
MEDICINSKE PRAKSE U BOSNI
U osmanskom periodu egzistirale su tri međusobno povezane medicinske prakse, kako u Bosni, tako i u drugim dijelovima velikog Carstva. Osim elitne naučne medicine utemeljene na drevnoj galeničkoj tradiciji i poslaničke medicine utemeljene na Kur’anu, hadisima poslanika Muhammeda, zahvaljujući miješanju i kontaktima s mnogim narodima i tradicijama, razvila se i popularna narodna (tradicionalna) medicina kao posebna medicinska grana. U mnogim bosanskim bibliotekama nalaze se rukopisi djela iz sve tri medicinske prakse.
Poseban doprinos bosanskoj medicini u osmanskom periodu dali su Jevreji Sefardi, koji su sa sobom donijeli svoja znanja i iskustva iz medicine, posebno o ljekovitim biljkama. Kako navodi Eli Tauber iz Jevrejske općine Sarajevo, u biblioteci Jevrejske zajednice sačuvana su dva priručnika o biljkama iz 1820. i 1840. godine.
“Svi koji su u to vrijeme bili ljekari bili su istovremeno i farmaceuti, apotekari, travari priznati i popularni u našem društvu. Bosanski Jevreji donijeli su splet medicine iz raznih dijelova svijeta, a uglavnom su pisali na ladinu. Bašeskija u svome ljetopisu spominje jednog Jevreja apotekara. Isak efendi Salom bio je prvi Bosanac koji je završio medicinske nauke na univerzitetu u Parmi oko 1830. godine. Po dolasku u rodno Sarajevo počeo se baviti medicinom i ubrzo dobio naziv hećimbaše, tj. glavnog ljekara. Osim toga, po običaju, držao je svoju apoteku koju je kasnije vodio njegov zet Jakov efendi Sumbul, koji je završio farmaceutske nauke u Istanbulu. Koliki je Isak efendi stekao , govori podatak da ga je Omer-paša Latas angažovao kao vojnog ljekara. Liječio je sirotinju besplatno i lijekove dijelio besplatno. Pored ovih školovanih ljekara, u 19. vijeku imamo i narodno liječenje kojim su se bavili narodni priučeni ljekari, hećimi, atari (travari), kao i stare žene i svećenici. Oni su pružali pomoć uz duboko uvjerenje da je njihov rad human i da će izliječiti nekoga samo uz Božiju pomoć”, kazao je Tauber.
Stoljećima su ljudi ovdje ovisili o prirodnim lijekovima, biljkama, mineralima i dijelovima životinja koji su se koristili u medicinske svrhe. Ti su se recepti prenosili najčešće unutar samih porodica s koljena na koljeno ili unutar vjerskih zajednica, odnosno često su se i dijelili između različitih vjerskih zajednica. Medicina je u osmanskoj Bosni bila prilično razvijena zahvaljujući ljudima koji su ulagali u nauku, kao što je bio sarajevski kadija iz 19. stoljeća Hadži Mustafa efendija Muhibbi, koji je u svojoj biblioteci, a koja se danas nalazi u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu, imao dva vodeća djela iz medicine tog vremena.
