Prošle su tačno 83 godine otkako je izbila pobuna u ustaškom (koncentracionom) logoru Kruščica kod Viteza, tog šestog augusta 1941. godine ustaše su pobile 24 zatvorenika koji su se nešto ranije pobunili i ubili komandanta logora. Teško je to sa sigurnošću tvrditi ali je to bila vjerovatno prva pobuna u nekom od fašističkih logora podignutih nakon okupacije Srednje i Istočne Evrope.
Priča o pobuni počela je nekoliko dana ranije kada je logor osnovan, početkom augusta. Prema dostupnim dokumentima, u logoru je prvo bilo zatočeno nekoliko desetina Srba koji su ubrzo (5. august 1941) pobijeni. Potom je u logoru zatočeno oko 3.000 Jevreja, pretežno iz Sarajeva
Logor Kruščica formiran je na inicijativu komandanta svih koncentracionih logora u NDH, Vjekoslava Luburića Maksa. On se još sredinom jula 1941. obratio ustaškom povjereniku za BiH Juri Francetiću, tražeći da se obnovi logor u Kruščici a prva grupa zatočenika, njih 74, prebačena je sa Pala kod Sarajeva. Upravnik logora u prvim danima bio je Jozo Gesler koji je komandovao grupom od 16 ustaša.
Jozo Gesler je bio pomoćnik Jure Francetića i prvi komandant logora. Taj je mehaničar bio u ustaškom pokretu u najranijim danima pa mu je zato i povjerena komanda nad logorom. Marjan Čilić, policajac iz Travnika, je došao u logor da istraži razloge hapšenja jednog od logoraša koji je u logor stigao sa dva Hrvata i jednim muslimanom. Izrevoltiran ovom posjetom policajca, Gesler je odmah ubio tog zatvorenika i kod ostalih logoraša stvorio percepciju onoga što ih vjerovatno čeka unutar logora u budućnosti. Tokom noći nakon ovih događaja, logoraši su odlučili pobjeći pa je došlo do masovnog bježanja i naguravanja sa čuvarima. U tom metežu ubijeno je 17 logoraša, od strane čuvara i samoga Geslera. Tokom te večeri procjenjuje se da je stradalo nešto manje od 100 logoraša, ali i sam komadant logora, kojeg je pogodio metak jednog od ustaša tokom naguravanja.
Ujutro su postali poznati detalji onoga što se prethodne noći desilo u logoru. Upravnik Gesler se vratio u logor pijan i otišao je pravo u baraku u kojoj su bili smješteni logoraši iz Zenice. Otvorio je vrata i upitao koja su to dvojica Hrvata i jedan musliman među njima. Oni su se javili, a on je tada izvadio pištolj i ubio jednog. Kad je nanišanio na drugog, metak mu se zaglavio u cijevi, a logoraši su počeli da bježe i iskaču kroz prozore.
Međutim, tu su ih dočekale Geslerove ustaše i ubijale. Kroz prozore su pucali u sobu i unutra pobili 17. Tom prilikom je neko od ustaša nehotično ranio Geslera u prsa. Nakon toga je pobijena cijela grupa zatočenika iz Zenice te svi zatočeni Paljani.
Nakon smrti Geslera, ustaška komanda postavlja Matu Mandušića za zapovjednika logora, te pojačava stražu na 60 ustaša iz 13. ustaške bojnice. Krajem augusta i početkom septembra u logor su dovođeni Jevreji iz Sarajeva, te Srbi i Jevreji iz drugih gradova Bosne i Hercegovine. Sredinom septembra u logoru je već bilo oko 1.500 logoraša. Zarobljene Srbe su odvodili noću i strijeljali na Smrikama, mjestu u okolini Travnika. „...U Kruščici vodi koncentracioni logor Mate Mandušić, ustaški zastavnik od 13. ustaške bojnice sa 60 ustaša. U logoru ima nešto Srba, a većinom Židova i djece - ukupno 1.539 osoba...“, stoji u izvještaju poslanom Eugenu Kvaterniku o problemima u logoru.
Na osnovu tog izvještaja stiglo je naređenje da se od septembra sve Jevreje iz Kruščice transportuje u koncentracioni logor Jasenovac. Tada je logor u Kruščici služio kao prihvatni logor u kome su sarajevski Jevreji smještani jedno vrijeme, nakon čega bi bili transportirani za Jasenovac. Ustaška vlast u novembru zatvara logor a sve Jevreje šalju direktno u Jasenovac.
