Porušene ili ‘obnovljene’, s malo obzira prema njihovom izvornom obliku, džamije iz osmanskog doba na području Srbije su pred nestankom. Sredinom decembra grupa muškaraca, od kojih je nekolicina bila naoružana, blokirali su barikadama gradilište u Novom Pazaru na jugu Srbije, gdje je Islamska zajednica Srbije gradila Islamski centar.
Policija je intervenisala i muškarci su se razišli, ali incident je ukazao na dugotrajnu borbu za vlast između Bošnjaka u zemlji i štetu koja se nanosi njihovom kulturnom i vjerskom nasleđu. Tog decembarskog dana u pitanju je bila kontrola nad tim ko šta gradi u ime islama u Sandžaku.
Islamska zajednica Srbije saopćila je da su naoružani ljudi odgovorili lokalnom moćniku Muameru Zukorliću, potpredsjedniku srbijanske skupštine i bivšem šefu Islamske zajednice u Srbiji. Dvije slično nazvane zajednice godinama su u zavadi, boreći se za kontrolu imovine, sredstava i političko pokroviteljstvo.
Zukorlić, koji i dalje ima znatnu kontrolu nad Islamskom zajednicom u Srbiji, porekao je da ima bilo kakve veze sa blokadom puta, ali posmatrači borbe za prevlast nad Sandžakom nisu u to uvjereni.
Kažu da je epizoda imala sva obilježja njegovog grubog i slabo promišljenog pristupa izgradnji, restauraciji i – što je kontroverzno – rušenju islamskih vjerskih objekata u Sandžaku za koje stručnjaci upozoravaju da prijeti brisanjem višestoljetnog islamskog nasljeđa koje seže do osmanskog osvajanja Balkanskog poluostrva.
Već je nekoliko džamija iz 16. i 17. stoljeća u Novom Pazaru, koje su stanovnici voljeli, porušeno ili loše obnovljeno pod pokroviteljstvom Islamske zajednice u Srbiji, uz malo ili nimalo poštovanja principa zaštite kulturnog i vjerskog nasleđa. Posmatrači kažu da je šteta ogromna.
„Bilo je dovoljno loše kada su naše džamije spaljivane i rušene kada je Novi Pazar bio okupiran tokom raznih ratova“, rekao je Tarik Brunčević, arhitekta specijalizovan za islamske spomenike. „Međutim, sada imamo potpuno drugačiju situaciju u kojoj uništavamo dragocene simbole svog kulturnog identiteta zbog neznanja i ideologije.“
Novi Pazar koga je osnovao Isa Beg Ishaković, prerastao je u važan centar trgovine, kulture i osmanske vojne ekspanzije i sjedište regiona Sandžaka. Kao dio Jugoslavije, gradić sa oko 100.000 ljudi bio je napredno tekstilno središte, ali njegova ekonomija je propala raspadom socijalističke federacije. U međuvremenu su srbijanske vlade, koje su pokazale malo interesovanja za očuvanje njegovog islamskog naslijeđa, taj region teško zanemarile.
Godine 2018. godine, u okviru projekta ‘obnove’, bagerom je srušena Arap džamija u centru Novog Pazara, izgrađena 1528. godine. Zgrada, zaštićeni spomenik, pretvorena je u ruševine, a sagrađena je nova džamija na njenom mjestu. Kurd-Celebi džamija, koja datira iz 1604. godine, takođe je radikalno izmijenjena 2002. godine i sada nema sličnosti sa prvobitnom.
Ostale historijske džamije, djelimično ili u potpunosti sravnjene i obnovljene od raspada Jugoslavije, uključuju Hadži Huremova-Bor džamiju [1561], Gazi Sinan-begovu džamiju [1528], Hajrudin Bajramli džamiju [1528] i Iskender Čelebijevu džamiju [1516].
„Samo su Altun-alem džamija i Lejlek džamija, obje izgrađene 1516. godine, zadržale svoj autentični izgled“, rekao je Brunčević. „Ali unutrašnje bogatstvo je potpuno izgubljeno usljed nedavnih nestručnih obnova.“
Kao najviše predstavničko tijelo muslimana u bivšim jugoslovenskim republikama Bosni i Hercegovini, Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji, Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini polaže pravo na nadležnost nad očuvanjem islamske baštine u Srbiji, ali kaže da se Islamska zajednica u Srbiji na to malo obazire.
Mirsad Kalajdžić, šef Ureda za strateško planiranje Islamske zajednice u BiH, rekao je da kada se podnese zahtjev za izgradnju nove džamije ili obnovu stare, njegova kancelarija se prije početka radova savjetuje se sa lokalnim stanovništvom, imamima, arhitektama i historičarima. Ali takvi zahtjevi ne stižu iz Novog Pazara.
„Sastavili smo nove propise kako bismo zaustavili nepromišljene, nestručne projekte obnove“, rekao je Kalajdžić za BIRN, ali sa malim učinkom u Sandžaku. „Islamska zajednica u Srbiji sve radi sama, bez konsultacija sa nama“, rekao je, uprkos činjenici da je zvanično podređena Islamskoj zajednici u BiH. „Uvijek kažu da će tokom obnove poštovati historiju i tradiciju Bošnjaka, ali vidimo rezultat.“
Dio razloga svodi se na politiku. Raspad Jugoslavije ozbiljno je potkopao autoritet Islamske zajednice u BiH među muslimanima u Srbiji, gdje vlada u Beogradu ne priznaje njenu nadležnost.
To je dovelo do podjele među muslimanima u Srbiji 2007. godine, pri čemu se Islamska zajednica Srbije zalaže za veću nezavisnost od Sarajeva, a Zukorlićeva Islamska zajednica u Srbiji je još uvijek u velikoj mjeri odana BiH. „Ova podjela nas je učinila mnogo slabijim u Sandžaku“, rekao je Kalajdžić. „Muslimani su podijeljeni i često postoje problemi u molitvama, postavljanju imama, kontroli džamija, pa čak i u pogrebnim službama. To, naravno, utiče i na zaštitu muslimanske bošnjačke baštine. “
Zukorlić se uzdigao na istaknuti položaj 1993. godine, kada je Srbija slala muškarce, novac i oružje za pomoć Srbima u Bosni i Hercegovini tokom Agresije od 1992. do 1995. godine, u kojoj je ubijeno 100.000 ljudi, većinom Bošnjaka. Sa samo 23 godine, Zukorlić je postao muftija Islamske zajednice u Srbiji, ostajući na toj funkciji narednih 14 godina, vladavinom nacionalističkog srbijanskog moćnika Slobodana Miloševića.
„Pojavio se kao vjerski lider tokom 1990-ih, kao oponent Miloševiću i beogradskom režimu“, rekla je Maja Bjeloš, politička analitičarka u Beogradskom centru za bezbednosnu politiku.
Zukorlić je, rekla je Bjeloš, „u međuvremenu dokazao da je vješt strateg“, često izjednačavajući beogradsko tretiranje Sandžaka s načinom na koji se Milošević ophodio sa većinski albanskim Kosovom, bivšom pokrajinom Srbije koja se odvojila 1998-1999 tokom brutalnog srbijanskog kontra-pobunjeničkog rata.
„Prati način na koji duva vjetar, popunjava one niše koje nisu zauzete i mobiliše ljude koji se osjećaju marginalizovanim i diskriminisanim od strane sistema i većine stanovništva.“
Uslijedila je politička karijera, kada je Zukorlić osnovao Bošnjačku demokratsku zajednicu Sandžaka 2010. godine i kandidovao se za mjesto predsednika Srbije 2012. godine, osvojivši oko 50.000 glasova. Zukorlić je kasnije svoju stranku preimenovao u Stranku pravde i pomirenja, SPP.
Trenutno ima četiri mjesta u srbijanskom parlamentu od ukupno 250. Iako stranka zvanično nije dio vladajuće koalicije u Srbiji, nagovijestila je da može glasati s Vladom po pojedinačnim pitanjima. Zukorlić je na mjestu potpredsjednika Skupštine, a SPP ima na oku i druge javne funkcije.
Zukorlić je takođe pronašao vremena za stvaranje malog carstva nevladinih organizacija, preduzeća i medijskih holdinga u regionu Sandžaka, koji mu pružaju ogroman politički i finansijski zamah.
„Veoma dugo djeluje kao apsolutni vladar i vlasnik Islamske zajednice, tako da je jasno da svi koji su zaposleni u Islamskoj zajednici i koji su na bilo koji način povezani sa Islamskom zajednicom zavise od njega“, rekla je novopazarska aktivistkinja i bivša poslanica Aida Ćorović.
Ćorović tvrdi da se nijedno od kontroverznih rušenja i obnavljanja džamija nije moglo dogoditi bez Zukorlićeve riječi ili prešutnog blagoslova koji ima od srbijanske države uprkos godinama javnog trvenja.
„Jasno je kako i zašto Zukorlić sve to radi“, rekla je Ćorović za BIRN. „Ima podršku države koja je duboko kriminalizovana, gdje se spomenici kulture otimaju i devastiraju jer se na njih gleda kao na izvore značajnih finansijskih prihoda, a ne kao na dio kulturnog nasljeđa, tradicije i identiteta ljudi u ovom regionu.”
U Islamskoj zajednici Srbije, rivalu Islamske zajednice u Srbiji koja je bliska Zukorliću, vide moćne strane uticaje u zanemarivanju islamskog nasljeđa iz osmanskog doba u Srbiji. Visokopozicionirani saradnik Zukorlića u njegovoj stranci SPP odbacio je ideju da Zukorlić i dalje ima kontrolu nad Islamskom zajednicom u Srbiji i porekao da su bilo koje džamije „zbrisane“.
SPP ne kontroliše Islamsku zajednicu u Srbiji, rekao je generalni sekretar SPP-a Edin Đerlek za BIRN, „ali mi kao vjernici pružamo maksimalnu podršku tradicionalnoj i legalnoj Islamskoj zajednici, posebno kada joj prijeti kršenje ustava i zakona“.
Za mnoge je sudbina Arap džamija u Novom Pazaru otišla korak predaleko.
Kao jedna od najstarijih preostalih džamija iz osmanskog doba u Sandžaku i zaštićeni spomenik kulture, Islamska zajednica u Srbiji trebalo je da zatraži dozvolu državnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Beogradu za restauratorske radove koji su postali neizbježni jer je džamija vremenom oronula. Takođe je trebalo da uključe i Islamsku zajednicu u BiH. Međutim, ni jedno ni drugo nije učinjeno.
Zavod za zaštitu spomenika kulture „doneo je odluku kojom je investitoru, Islamskoj zajednici u Srbiji, zabranjeno izvođenje radova na rušenju ostataka zidova i minareta Arap džamije“, rekli su iz Zavoda i naveli da su sve relevantne institucije o tome obaviještene.
Radovi na rušenju su, međutim, nastavljeni. „Na mestu stare džamije izgrađena je nova džamija, a sve radnje koje su je ranije okruživale takođe su srušene i ponovo izgrađene“, rekao je Zavod. „Time su značajna kulturna dobra i kulturno nasleđe Novog Pazara i Srbije potpuno uništeni.“
Na njenom mestu je podignuta nova džamija koja se po veličini i dizajnu razlikuje od prvobitne. Jedna od posljednjih preostalih radnji pored stare džamije – berbernica – takođe je srušena ujutro 23. februara 2020. godine, uprkos činjenici da je njena sudbina predmet sudskog postupka koji je u toku. „Oni [Islamska zajednica u Srbiji] nisu čekali odluku suda jer su znali da će izgubiti“, rekao je Brunčević.
Kalajdžić je rekao da su turski novac i stručnost u BiH posljednjih godina obnovili džamije u gradovima Travnik i Foča, kao sjajne primjere bošnjačke islamske umjetnosti i kulture. „Međutim, primjera ovakvih džamija u Sandžaku je sve manje“, naveo je on. „Ono što se dogodilo sa Arap džamijom je neprihvatljivo.“
Prema Zavodu za zaštitu spomenika kulture u Beogradu, pored Arap džamije, u sandžačkoj regiji zaštitu uživaju i Altun-alem džamija, Lejlek džamija, Hadži Huremova-Bor džamija, Kurt Čelebi džamija i džamija Sultan Valide. Ali većina je unakažena ili je u potpunosti izgubljena u radovima ‘renoviranja’.
Kalajdžić je za Vladu Srbije optužio za cinično nepoštovanje bošnjačkog identiteta i istorije. „Vlada Srbije ne radi ništa jer želi da iz Sandžaka izbriše bošnjački identitet i istoriju“, rekao je on za BIRN. „Oni žele da Bošnjaci unište ono malo preostalih džamija koje oni nisu mogli.“
Nenad Makuljević, profesor istorije umetnosti sa Univerziteta u Beogradu, rekao je da su krive obe strane. „Zukorlić radi šta hoće“, rekao je Makuljević za BIRN. „Vlada Srbije ne želi da se umeša u ovo jer nije voljna da izaziva etnički i verski sukob. Oni čak ne žele da razgovaraju o situaciji“, rekao je. „Trenutna situacija u vezi sa zaštitom islamskih spomenika je katastrofa u Srbiji.“
Haris Dervišević, šef Katedre za istorije umetnosti na Univerzitetu u Sarajevu i stručnjak za islamsku umjetnost iz osmanskog doba, rekao je da je od vitalne važnosti da Bošnjaci kao narod definišu šta čini bošnjačku džamiju i bošnjačko naslijeđe. „Tada možemo odlučiti šta ćemo raditi sa našim džamijama“, rekao je on za BIRN.
U Sandžaku, rekao je, obnove džamija pokazuje želju da se „istovremeno očisti sve od osmanskog naslijeđa i sve od bošnjačkog naslijeđa“.
„Zaista ne razumijem kako vjerski lideri i političari mogu objasniti ovaj novi stil džamija narodu Sandžaka.“
