Nakon smrti kralja Petra I Karađorđevića 1921. godine širom Kraljevine počele su nicati njegove biste, spomen-ploče i spomenici.

U Bosni i Hercegovini među prvima su gradnju ovih spomenika započeli Visočaci 1921. godine, a spomen-obilježja postavljena su u Mrkonjić-Gradu (1924), Foči (1925), Travniku, Bugojnu, Prozoru (1925), Bosanskoj Gradišci (1926), Livnu, Donjem Vakufu (1927), sve djela kipara Ivana Ekerta.

Njegov kolega Stamenko Đurđević uradio je spomenik za Dobrljin (1924), a Sreten Stojanović za Nevesinje (1928) i Bosansku Krupu (1929). Spomenik kralju Petru u Bijeljini (1937) izradio je vajar Rudolf Valdec, dok je kiparka iz Sarajeva Iva Despić izvela nekoliko spomen-bista kraljeva Petra I i Aleksandra I u Mostaru, Banjoj Luci, Sarajevu, Visokom i Gračanici pored Doboja.

Spomenici su nicali i u selima – krajiškoj Ćorkovači, hercegovačkoj Dubici, te Sjeverskom u rogatičkom srezu. Tuzlaci su, kao i Visočaci i Zeničani, smatrali primjerenim da se sjećanje na ovog srpskog kralja obilježi gradnjom doma u kojem će se odgajati i izdržavati đaci. Jajce je također podiglo dom u čast kralja, dok je Višegrad dugo imao finansijskih problema oko dovršenja doma.

Sarajevski konformizam

Sarajlije su godinama nakon kraljeve smrti organizirale posjete delegacija i đačke ekskurzije Oplencu, a na godišnjice polagani su vijenci i paljene svijeće. U Jugoslovenskoj pošti iz 1929. godine ostlao je zabilježeno da je sarajevska delegacija položila na Oplencu srebreni vijenac na grob “blaženopočivšeg kralja Petra Velikog Oslobodioca”. Bivši predsjednik općine Ibrahim Hadžiomerović, podnačelnik Petar Jurišić, Toma Popović i dr Prenj, predsjednik upravnog suda u Sarajevu, položili su vijenac izrađen od čistog srebra koji je izradio Jovo Trifković, direktor Oblasne radionice za umjetne zanate u Sarajevu. Vijenac je bio postavljen na kadifu uokvirenu u zlatan okvir na kojem je bilo ispisano: “Sarajevo”.

Nedugo nakon smrti kralja Petra I, pokrenuta je inicijativa za podizanje njegovog spomenika u Sarajevu. Inicijativu je na gradskoj sjednici pokrenuo sarajevski trgovac Jovo Pešut.

U Vijećnici je 19. septembra 1921. godine održan sastanak predstavnika svih gradskih udruženja “glede postignuća vidnog znaka blagodarnosti blagopokojnom Kralju Petru I”, gdje je 28 društava bilo za to da se podigne spomenika. Ono što je zanimljivo napomenuti da su bila i tri izdvojena mišljenja među kojima Milana Ćurčića, predstavnika Srpskog pjevačkog društva “Sloga”, koji je želio da se novac uloži u podizanje koncertne zgrade.

Ključnu ulogu u određivanju lokacije budućeg spomenika imala je sarajevska pravoslavna crkvena opština, koja je besplatno ustupila zemljište pored Saborne crkve. To je bio potez koji je, u godinama koje su dolazile, doveo do pravljenja centralnog gradskog trga, kojeg Sarajevo do tada nije imalo.

Velešići prije nego što su gorjeli

Vojska je, s druge strane, u vlastitom aranžmanu podizala obilježja u čast kralju Petru. Ono što je bila inicijativa vojnih vlasti, za razliku od građanske, brzo je završavano.

Vojni spomenik kralju Petru podignut je 1923. godine u sarajevskom naselju Bakarevac, u Velešićima, u krugu radionice za opravku i pretres municije artiljerijske radionice Druge armijske oblasti, pored puta koji je vodio od Logora kralja Aleksandra (današnjeg Kampusa Univerziteta u Sarajevu) nepun kilometar sjeverno.

Spomenik je zauzimao centralnu poziciju kruga prečnika 12,5 metara, popločanog bronzanim i kamenim pločama u obliku kopalja, te mačeva od tvrdog impregniranog drveta, pa je čitava spomenička kompozicija predstavljala orden Karađorđeve zvijezde s mačevima.

U Spomenici, izdanoj prilikom osvećenja, saznaje se da je podignut na istom mjestu gdje se prije Prvog svjetskog rata nalazila kamena piramida sa spomen-pločom nadvojvodi Leopoldu Salvatoru, inspektoru cjelokupne austrougarske artiljerije, podignuta prilikom njegovog inspekcijskog putovanja sarajevskom garnizonu nakon Aneksije 1908. godine.

Večernja pošta u svom izdanju od 12. novembra 1923. godine piše o tome kako je spomenik kralju Petru otkriven u “velikoj patriotskoj manifestaciji u prisustvu 10.000 ljudi”.

Dvadeset godina od ideje do realizacije

U konačno izabranoj verziji centralnog sarajevskog spomenika “na spomeniku je predstavljen Kralj Petar kao kralj, sa kraljevskim znacima: plaštom i krunom i sa skiptrom podignutom u ruci prema neoslobođenim krajevima, kuda simbolički upućuje oslobodilačku vojsku”. U ovakvom prikazu “vladar riječju i perom vodi borbu za slobodu i ustavnost zemlje”.

Ovakav prikaz bio je kompromis. Da podizanje spomenika nije išle glatko, dokaz su dvije decenije čekanja. Javne rasprave, sastanci, formiranje radnih odbora, usaglašavanja, imenovanja stručnih žirija, raspisivanje konkursa i sakupljanje novca za materijalne troškove. U čitav proces bila je uključena i javnost – općinske vlasti, stručnjaci, društva, pojedinci su iznosili ideje, polemike su objavljivane u štampi, tokom godina donošeni su planovi i odluke, prihvaćani, mijenjani ili napuštani, u skladu s izmijenjenim političkim prostorom, snagom političkih arbitara ili reakcija na državne intervencije.

Radnom odboru, formiranom u oktobru 1921. godine, pridružuju se 1930. gradonačelnik Asim-beg Mutevelić i njegovi zamjenici Dušan Jeftanović i Ivan Pavičić.

Novac je skupljan s više strana, ali najveći udio u finansijskom pokriću imala je gradska skupština.

Ideja o uređenju Trga osloboditelja sa spomenikom išla je u svojoj realizaciji uzlaznom linijom, da bi gradonačelnik Edhem Bičakčić maja 1937. godine odobrio dodatna sredstva kako bi projekt konačno bio završen.

Pola godine poslije, Odbor je objavio konkurs za skicu spomenika. Ocjenjivački sud sačinjavali su Ivan Meštrović, njegov zamjenik Anto Alaupović, predsjednik Napretka; Veljko Petrović, načelnik umjetničkog odjeljenja Ministarstva prosvjete, njegov zamjenik Avdo Hasanbegović, predsjednik “Gajreta”; inž. Miloš Skakić, predsjednik Udruženja inžinjera i arhitekata, njegov zamjenik inž. arhitekta Dušan Smiljanić; inž. Đ. Božić, šef Građevinskog odjeljenja Gradske opštine, njegov zamjenik inž. arh. Mato Bajlon; dr. Niko Andrijašević, bivši predsjednik Udruženja prijatelja umjetnosti, njegov zamjenik dr. Vojislav Besarović, predsjednik “Prosvjete”; Edhem Bičakčić, načelnik Gradske opštine, njegov zamjenik dr. Miloš Ljeskovac; Tanasije Ikonić, predsjednik Srpsko-pravoslavne crkvene opštine, njegov zamjenik Stevo Prnjatović, potpredsjednik SPCO; Fehim Spaho, naib muslimanske vjerske zajednice, njegov zamjenik Edhem Mulabdić, predsjednik “Narodne uzdanice”; Šćepan Grđić, predsjednik Odbora za podizanje spomenika, njegov zamjenik dr Jakov Kajon, predsjednik “Benevolencije”.

Nakon pregleda pristiglih trideset radova, izabrano je sedam koji su došli u obzir za tri prve nagrade i dva otkupa. Prva nagrada, u iznosu od 40.000 dinara, pripala je Franu Kršiniću, kiparu iz Zagreba, “koji je svoje visoke umjetničke sposobnosti i savjesnost dokazao mnogim dosadašnjim svojim radovima, kao i izradom modela za ovaj spomenik“.

Ugovor sa Kršinićem potpisan je 28. septembra 1938. godine čime je zadan rok od dvije godine za postavljanje spomenika, a u tu svrhu bila su predviđena dva miliona dinara.

Juna 1939. godine stigli su za izradu postamenta ogromni blokovi gabro-granita iz Jablanice (“od istog kamena od koga je izgrađen spomenik neznanog junaka na Avali“, ali ne crne, nego sive boje) i instalirane su barake s mašinama za rezanje kamena i izrađivanje reljefa za spomenik, koje je radio vajar Ivan Lozica. Na jednoj strani postamenta nalazili su se reljefi sa motivima Balkanski rat, Golgota i Kapija slobode Kajamčalan, a s druge strane spomenika reljefi “iz predoslobodilačkog života” i to Ustanak (“Petar Mrkonjić među ustašama u planini Ćorkovači”), Zakletva na ustav (poslije izbora za kralja) i Krunisanje (“sa siluetom crkve u Žiči”).

Kakav ban Jelačić, kakav knez Mihailo

Nacrtom spomenika bilo je predviđeno da će on “od vrha postolja do vrha krune iznositi pet i po metara, za čitav metar više nego Jelačićev spomenik u Zagrebu i knez Mihailov u Beogradu. Tome još treba dodati podignutu ruku sa skiptrom, što će iznositi još jedan metar“.

Prema spomeniku je udešeno i postolje. Čitava visina postolja i spomenika do vrha krune iznosio je trinaest metara.

Sam spomenik je, kako štampa navodi, u mozaiku historijskih građevina i spomenika Sarajeva trebao biti “najljepše zrnce, upravo alem kamen”.

Svi dijelovi za spomenik, konjaničku figuru kralja Petra I Velikog Oslobodioca bili su 21. oktobra 1940. dopremljeni u Sarajevo i to odmah na prostor budućeg trga, pored tih dana postavljenog postolja, na koje je dizalicom u naredne dvije sedmice montiran spomenik, pod nadzorom Kršinića.

Svečano otkrivanje bilo je planirano za 6. septembar 1941. godine, simbolično izabran datum, dan punoljetstva budućeg kralja Petra II, unuka Petra Oslobodioca, kada će preuzeti kraljevsku vlast u svoje ruke.

Trg je raščišćen i sređen zaslugom tadašnjeg gradonačelnika Muhameda Zlatara, te je tek sredinom februara 1941. godine spomenik dobio prostor da diše, ali ne zadugo.

Uspostavom Nezavisne Države Hrvatske promijenio se odnos prema dotadašnjoj jugoslavenskoj historiji. Maja 1941. godine Gradska općina obratila se Frani Kršiniću, “koji je u svoje vrijeme izradio i postavio spomenik kralja Petra I, na trgu pred Gradskom tržnicom, s obzirom na umjetničku vrijednost izrađenih reljefa, da se primi demontiranja spomenika, koji će se pohraniti u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Na poziv Gradske općine, akademski kipar g. Frane Kršinić pristao je da poduzme radove na demontiranju spomenika i postavio uvjete po kojima će taj posao izvršiti. Kako su uvjeti prihvatljivi, demontiranje spomenika kralja Petra I, koji nije dočekao ni dugo pripremano otkriće, izvršit će se u skoro vrijeme”.

Na mjestu spomenika kralju Petru Karađorđeviću bio je zatim postavljen njemački spomenik s prepoznatljivim znakom V i njemačkim orlom na vrhu. Ovaj spomenik zapaljen je i srušen 1945. godine.

Današnji Trg Oslobođenja – Alija Izetbegović naziv je mijenjao više puta, a nastao je spajanjem dva trga.

Prvi, manji, trg počeo se formirati 1880. godine izgradnjom oficirske kasarne, pa je prozvan Ofizierkasino-Platz, a u domaćoj je upotrebi nazivan Oficirski trg ili Trg pred Oficirskim domom. Godine 1919. ovaj trg dobio je ime Klemansovljev trg, u spomen na francuskog državnika, političara i ljekara, koji je nakon Prvog svjetskog rata mnogo radio na učvršćenju mira u svijetu. Ovaj trg zadržao se kao samostalna cjelina sve do 1945. godine.

Glavnina prostora između današnje Ulice Zelenih beretki i Ferhadije raščišćena je i idjelamično uređena tek pred Drugi svjetski rat. Tada je taj prostor dobilo ime Trg kralja Petra I oslobodioca.

Za vrijeme okupacije 1941–1945. godine manji trg nosio je ime Trg hercega Stjepana, a ovaj drugi, veći, zvao se, po posljednjem bosanskom kralju Trg Stjepana Tomaševića.

Dio današnjeg naziva – Trg Oslobođenja – dobio je 8. juna 1948. godine u spomen oslobođenja zemlje od okupatora. Od 6. aprila 1946. do do 8. juna 1948. godine ovaj trg imao je zvanično ime Trg slobode.

Od oktobra 2005. godine ovaj trg nosi ime: Trg Oslobođenja – Alija Izetbegović.

(Izvori: Sonja Dujmović, “Urbana kultura i kolektivno pamćenje-spomenik kralju Petru Oslobodiocu u Sarajevu” i Alija Bejtić, Ulice i trgovi Sarajeva)