Balkan je pokazao da nacionalizam nije samo retorika, već često preteča rata. Devedesetih godina prošlog vijeka, ideologija Slobodana Miloševića rasplamsala je sukobe koji su ostavili duboke rane u regionu. Danas se slične sjenke vraćaju kroz aktuelne lidere. U njihov centar, mnogi posmatrači stavljaju srbijanskog predsjednika Aleksandra Vučića.
Na vlasti od 2014. godine, prvo kao premijer, a zatim kao predsjednik, on je sprovodio strategiju koja kombinuje nacionalizam s političkim pragmatizmom, i koja se proteže van granica Srbije: na Kosovu kroz osporavanje državne vlasti; u Bosni i Hercegovini kroz otvorenu podršku separatizmu lidera u entitetu RS Milorada Dodika; i u Crnoj Gori kroz utjecaj na prosrpske grupe.
U takvoj kritičnoj situaciji, Ivana Stradner iz Fondacije za odbranu demokratija u Washingtonu primjećuje da Vučić sam eskalira ili smiruje krize – ne zarad stabilnosti regiona, već zbog sopstvene moći, pri čemu, prema njenim rečima, ugrožava ravnotežu širom Balkana.
- Ništa nije izolovano, sve je međusobno povezano. Sve što se dešava u Srbiji upravo sada je veoma povezano s onim što se dešava u Bosni, s Dodikom, sa situacijom na Kosovu i s polarizacijom u Crnoj Gori. Jer, nažalost, ono što se dešava u Beogradu određuje pravac cijelog regiona - kaže Stradner za RSE.
I region izgleda kao da je zaglavljen u ciklusu kriza koje se produbljuju.
Na Kosovu je prošlo više od 200 dana od izbora, a institucije nisu konstituisane. Zbog političkih sukoba Skupština nema potpredsjednika iz redova srpske zajednice, dok je zemlja godinama pod kaznenim mjerama EU-a, blokirana u procesu pridruživanja međunarodnim organizacijama i često u centru kritika zbog pristupa koji se percipira kao da nije koordinisan s međunarodnim partnerima.
U Crnoj Gori, prosrpske i proruske stranke su na vlasti. Zajedno sa Srpskom pravoslavnom crkvom, one podstiču etničke podjele i traže bliže veze sa Srbijom.
Vučića je 1998. za ministra informisanja postavio jugoslovenski autokrata Slobodan Milošević. U toj ulozi, Vučić je sprovodio neke od najrestriktivnijih zakona u Evropi protiv slobode izražavanja.
Skoro tri decenije kasnije, Vučić kontroliše sve u Srbiji – od medija do pravosuđa, od infrastrukturnih poslova do poslova s oružjem – i njegov cilj je da ućutka demonstrante svim potrebnim sredstvima, kaže Maja Bjeloš iz Beogradskog centra za sigurnosnu politiku.
- Ljudi znaju da svaki izlazak na ulice može rezultirati brutalnim policijskim nasiljem, ali ipak izlaze i suočavaju se s režimom i policijom. Smatraju da je njihova borba za bolje društvo legitimna - kaže Bjeloš za RSE.
Stradner povlači snažnu paralelu između trenutne situacije na Balkanu i haosa devedesetih koji je doveo do raspada tadašnje Jugoslavije.
- Zapanjujuće je da u 2025. govorimo o još jednom autoritarnom režimu – gotovo 25 godina nakon pada Miloševićevog režima. Srbija nije doživela ovakve proteste još od tog vremena... Ono što se dešava u Crnoj Gori s etnonacionalističkom polarizacijom, na Kosovu s mogućim eskalacijama, u Bosni i Hercegovini s potencijalnim separatističkim pokretima, navodi me da shvatim da se, nažalost, povratak devedesetih može nazreti na horizontu - ističe Stradner.
Ona kaže da ne predviđa rat kao u 90-im, ali upozorava da se kroz moderne oblike hibridnog ratovanja mogu postići destabilizujući ciljevi.
David Kanin (David), profesor evropskih studija na Univerzitetu John Hopkins, slaže se, ali također napominje da je jedan aspekt drugačiji od 90-ih. Tada, kaže, SAD je bio veoma moćan i da je Rusija sarađivala s njim, dok je danas – suočen s ratom u Ukrajini, sukobom u Gazi, rastom prijetnje od Kine – mnogo manje angažovan na Balkanu.
- To za neke može biti dobra vijest jer velike sile više nisu toliko dominantne i region može više da djeluje samostalno. Ali loša vijest je da, djelujući samostalno, region preuzima punu odgovornost za svoju budućnost i više ne može da se oslanja na vanjske intervencije - kaže Kanin za RSE.
