U izdanju beogradskog Fonda za humanitarno pravo Jovana Kolarić, sociolog i istraživač u FHP-u, objavila je publikaciju pod naslovom Dosije: 43. motorizovana brigada VRS u Prijedoru. Prijedorska 43. motorizovana brigada VRS vojna je jedinica koja nikada nije zabilježila vojne uspjehe na frontovima protiv drugih vojnih jedinica u Bosni i Hercegovini. Njen se jedini vojni “podvig” ogledao u borbi protiv nenaoružanih civila, žena i djece, ratnim zločinima i njihovom zataškavanju.
Kako piše historičar Jasmin Medić u recenziji rada Jelene Kolarić, pripadnici 43. motorizovane brigade VRS-a nisu učestvovali samo u napadima na dijelove prijedorske općine i masovnim zločinima nad civilima nego su njeni pripadnici bili saučesnici i u ratnim zločinima počinjenim u trima najpoznatijim prijedorskim logorima: u Omarskoj, Keratermu i Trnopolju.
Mada su upravu nad Omarskom i Keratermom imali pripadnici policijskih struktura Ministarstva unutrašnjih poslova RS-a, pripadnici 43. motorizovane brigade Vojske RS-a učestvovali su u ispitivanju logoraša kao i u zločinima kakav je onaj počinjen u sobi br. 3 logora Keraterm kada je za jednu noć ubijeno između 140 i 180 logoraša. U logoru Trnopolje je, prema evidenciji Crvenog križa, od maja do septembra 1992. godine bilo zatočeno 23.000 logoraša. Upravu i stražu činili su pripadnici 43. motorizovane brigade VRS te su učestvovali u ispitivanjima i zločinima i u iseljavanju zatočenika, organiziranim deportacijama i prisilnom premještanju iz ovog logora na lokacije izvan prijedorske općine.
Da bi od svjetske javnosti sakrili dokaze o počinjenim zločinima, 43. motorizovana brigada VRS učestvovala je i u njihovom prikrivanju tako što je, zajedno s drugim jedinicama iz 1. krajiškog korpusa VRS-a i policijskim strukturama, tijela ubijenih ukopavala u masovne grobnice poput Tomašice ili Jakarine kose.
Koliko je vojska bila involvirana u prikrivanje zločina, svjedoči nam i Ratko Mladić, koji u svom dnevniku bilježi saznanja o “5.000 leševa u Tomašici” i svoj stav o načinu da se prikriju zločini da podaci ne dođu u ruke “nepozvanih lica”. Za sav svoj angažman u “akcijama čišćenja” mnogi pripadnici 43. brigade VRS unaprijeđeni su i odlikovani od vojnih, političkih i policijskih funkcionera RS kako tokom, tako i u godinama nakon Agresije.
343. motorizovana brigada bila je brigada 5. korpusa JNA, odnosno 43. motorizovane brigade 1. krajiškog korpusa VRS. Poznata je i kao Prijedorska brigada. Ta brigada bila je direktno potčinjena komandantu korpusa Momiru Taliću. Po ljudstvu je bila jedna od najjačih brigada VRS. Komandant 343. motorizovane brigade JNA bio je pukovnik Vladimir Arsić, dok je njegov zamjenik i načelnik štaba brigade bio major Radmilo Zeljaja. Transformacijom 343. motorizovane brigade JNA u 43. brigadu VRS u maju 1992. godine komandna struktura nije mijenjana i njen komandni kadar ostao je isti sve do oktobra 1992. godine, kada je Radmilo Zeljaja postavljen za komandanta brigade. Načelnik organa za obavještajno-bezbjednosne poslove 43. motorizovane brigade bio je potpukovnik Miroslav Majstorović.
Početkom maja 1992. godine 343. motorizovana brigada JNA izvršila je razmještanje jedinica radi ojačavanja snaga na potezu Prijedor – Ljubija – Kozarac. Ubrzo je sprovedena i mobilizacija, kojom je ta brigada dodatno ojačana. Do 23. maja 1992. godine 43. motorizovana brigada brojala je skoro 6.000 ljudi. Komanda 43. brigade je krajem maja ili početkom juna 1992. godine iz prijedorskog garnizona prešla u prostorije preduzeća “Kozaraputevi” na magistralnom putu Prijedor – Banja Luka, u neposrednoj blizini logora Keraterm. Jedinice su ostale u kasarni “Žarko Zgonjanin”.
Iako se 22. maj obilježava kao Dan 43. motorizovane brigade, ta je brigada formalno preimenovana 16. juna 1992. godine naredbom komandanta GŠ VRS Ratka Mladića. Nakon transformacije 343. motorizovane brigade u 43. motorizovanu brigadu formirani su i bataljoni brigade. 43. motorizovana brigada sastojala se iz sedam bataljona raspoređenih po široj teritoriji općine Prijedor.
Dvadeset devetog aprila 1992. godine predsjednik Skupštine srpskog naroda Opštine Prijedor Milomir Stakić sazvao je u prijedorskoj kasarni “Žarko Zgonjanin” sastanak kojem su prisustvovali odbornici SDS-a, predstavnici policije, kao i komandant 343. motorizovane brigade JNA pukovnik Vladimir Arsić i njegov zamjenik, major Radmilo Zeljaja. Na sastanku je odlučeno da SDS odmah počne s preuzimanjem vlasti u općini Prijedor u skladu s varijantom B Uputstva o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.
Rano ujutru 30. aprila 1992. godine pripadnici Stanice javne bezbednosti (SJB) Prijedor, potpomognuti jedinicama srpske TO, 343. motorizovane brigade i Pete kozarske brigade JNA, podijeljeni u pet grupa, zauzeli su zgrade institucija poput Skupštine opštine, zgradu SUP-a, sud, banku i poštu i postavili kontrolne punktove širom grada. Istog dana 5. korpus izvijestio je komandu 2. vojne oblasti da je “na teritoriji opštine Prijedor došlo do preuzimanja vlasti od strane SDS, ali bez upotrebe sile”.
Po zauzimanju grada pripadnici JNA, TO i policije spriječili su Bošnjake i Hrvate zaposlene u općinskim institucijama da dođu na svoja radna mjesta. Pripadnici policije, TO, kao i pripadnici Pete kozarske i 343. motorizovane brigade JNA širom općine su postavili kontrolne punktove na kojima su zaustavljali, legitimizirali i pretresali građane. Nakon preuzimanja vlasti, uspostavljen je Krizni štab opštine Prijedor, koji je preuzeo dužnosti Skupštine opštine i na čijem je čelu bio Milomir Stakić. Iako formalno nisu bili njegov dio, pukovnik Vladimir Arsić i major Radmilo Zeljaja prisustvovali su sastancima Kriznog štaba.
Novouspostavljena vlast smijenila je sve Muslimane i Hrvate s čelnih pozicija u Opštini, a personalne promjene izvršene su i u policiji, školama i javnim preduzećima. U pojedinim slučajevima nova vlast tražila je od građana nesrpske nacionalnosti da potpišu izjavu lojalnosti srpskim vlastima kako bi sačuvali svoj posao. Uslijedilo je hapšenje i privođenje uglednih Muslimana i Hrvata Prijedora u zgradu MUP-a i kasarnu u Prijedoru, odakle su potom prebacivani u logore Keraterm i Omarska.
Iz straha od napada srpskih snaga, mještani nesrpskih sela oko Prijedora postavili su punktove i organizirali lokalne patrole i straže. Patrole i straže bile su sastavljene od slabo naoružanog lokalnog stanovništva. Na području Kozarca funkcionirala je TO, koju je činilo lokalno muslimansko stanovništvo potpomognuto s nekolicinom policajaca Kozarca, ali i ta grupa je bila naoružana samo lovačkim puškama i nedovoljna da se suprotstavi srpskim snagama.
Vojni napadi na bošnjačka i hrvatska naselja u općini Prijedor odigravali su se, kako primjećuje autorica, po utvrđenom obrascu – najprije bi srpske civilne i vojne vlasti uputile mještanima bošnjačke i hrvatske nacionalnosti ultimatum za predaju oružja, a nakon isteka ultimatuma uslijedilo bi granatiranje.
Nakon granatiranja uslijedili bi tenkovski i pješadijski napadi kojim bi se provele akcije “čišćenja” i odvođenja mještana u logore. Po takvim pripremljenim fazama napadnuto je selo Hambarine 23. maja, područje Kozarca i okolice 24. maja, i to nakon Zeljajine poruke da će Kozarac biti sravnjen sa zemljom – u koji dva dana kasnije ulazi pješadija, što je rezultiralo s 800 ubijenih bošnjačkih civila.
Nakon zauzimanja, Kozarac je nakratko preimenovan u Radmilovo po majoru Radmilu Zeljaji.
Hambarine i područje Kozarca bili su većinski naseljeni bošnjačkim stanovništvom. Nakon Kozarca izvršen je napad na Briševo, selo u kojem su gotovo svi mještani bili hrvatske nacionalnosti. Nakon “čišćenja” okolice te neuspjelog pokušaja jedne slabo naoružane grupe Bošnjaka i Hrvata da vrate vlast legalno izabranim predstavnicima, 43. motorizovana brigada VRS nakon obračuna sa, kako su navodili, “ekstremistima”, napala je prijedorski Stari Grad 30. maja. Dok su Bošnjaci i Hrvati prilikom kretanja gradom bili primorani oko ruke staviti bijele trake, a na svoja domaćinstva okačiti bijele čaršafe, 43. motorizovana brigada, zajedno s drugim jedinicama iz 1. KK VRS, napala je bošnjačka sela južno od Kozarca, i to Sivce i Jaskiće u prvoj polovini juna, da bi 20. jula svoje napade kulminirali najvećom žestinom – napadom na šest bošnjačkih sela na području Brda.
Područje Brda sastoji se od sela Bišćani, Rizvanovići, Rakovčani, Hambarine, Čarakovo, Zecovi. Nakon zauzimanja cjelokupnog područja Kozarca, zarobljavanja i protjerivanja stanovništva od strane srpskih snaga, to područje ostalo je jedno od malobrojnih u prijedorskoj općini naseljenih pretežno nesrpskim stanovništvom. Od početka jula 1992. godine pripadnici srpskih snaga ulazili su u ta sela, zarobljavali i odvodili muškarce u logore. U zaseoku Behlići pripadnici Rezervne stanice milicije Tukovi su, s pripadnicima vojske, ubili tri civila početkom jula.
Napad na područje Brda počeo je granatiranjem nakon kojeg je pješadija ušla u sela. Tokom napada srpskih snaga na područje Brda u drugoj polovini jula 1992. godine ubijeno je više stotina nesrba, prevashodno civila, među kojima je bilo i žena i maloljetnika, a zarobljeno stanovništvo odvedeno je u prijedorske logore. Najmanje 14 autobusa preduzeća “Autotransport” Prijedor angažirano je za potrebe vojske, policije i Kriznog štaba 23. jula 1992. godine, za prevoz stanovništva iz Čarakova i Tukova u Trnopolje.
Prijedorsko selo Bišćani čini nekoliko zaselaka: Mrkalji, Hegići, Ravine, Duratovići, Kadići, Alagići i Čemernica. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, u Bišćanima je živjelo nešto manje od 1.500 stanovnika. Gotovo cjelokupno stanovništvo Bišćana činili su Muslimani. Nakon preuzimanja vlasti u Prijedoru, Bišćani su, kao i cijelo područje Brda, ostali izolirani, u okruženju mjesta u kojima su uglavnom živjeli Srbi koji su na putevima postavili kontrolne punktove.
Srpske snage napale su Bišćane 20. jula 1992. godine oko 10 sati ujutru iz pravca prijedorske četvrti Tukovi. Osim toga, srpske snage ulazile su u selo iz pravca Brezičana, Cikota i sela Volar. Jedan od prvih napadnutih zaselaka bili su Duratovići. Jedan od sabirnih punktova bio je lokalni kafić. Na tom punktu nalazio se komandir u SMB uniformi, s kožnim rukavicama, tamnim naočalama i sa šljemom na glavi. Tu su ljudi prebijani i ubijani iza kafića, na tom punktu pripadnici srpskih snaga ubili su Hamdiju Fikića, Mirhada Mrkalja, Ferida Šabanovića, Mirsada Medića i Sašu Karagića.
Mještani Bišćana sakupljeni na sabirnom punktu ispred kafića podijeljeni su u dvije grupe i autobusima “Autotransporta” prebačeni u logor Trnopolje. Zatočenici koji su u Trnopolje stigli prvim autobusom svjedočili su da nekolicina ljudi iz kolone pred kafićem nikada nije stigla u Trnopolje, kao i da je grupa od oko 12-13 ljudi iz drugog autobusa dovedena u Trnopolje, a zatim vraćena u autobus i odvedena u nepoznatom pravcu. Iz te grupe preživjele su samo dvije osobe, dok su ostali ubijeni na lokaciji Kratalj, između Prijedora i Bišćana. U zaseoku Mrkalji pripadnici srpskih snaga su 23. jula 1992. godine postrojili 30-40 civila, mještana Mrkalja, u glinokopu nedaleko od zaseoka. Svi zarobljeni ubijeni su u glinokopu pucanjem iz vatrenog oružja i naoružanjem s transportera. U zaseoku Hegići pripadnici srpskih snaga su oko 20. jula 1992. godine postrojili 12 lica i ubili ih iz vatrenog oružja u jednom voćnjaku. Na autobuskoj stanici između zaselaka Alagići i Čemernica ubijeno je oko 20 lica.
Prijedorska sela Čarakovo i Zecovi nalaze se ispod šumskog masiva Kurevo, na putu Prijedor – Sanski Most. Većinsko stanovništvo prij rata je bilo muslimansko u obama selima. Čarakovo je imalo oko 2.400 stanovnika dok su Zecovi imali nešto manje od 900 stanovnika. Ta su sela međusobno udaljena oko kilometar. Nakon napada na Hambarine i Kozarac u maju 1992. godine, jedan dio stanovnika, mahom žene, djeca i stariji, izbjegao je u Čarakovo, dok se dio muškaraca sklonio u šumu Kurevo.
Početkom jula 1992. godine mještani Čarakova i Zecova predali su sve naoružanje koje su imali u kasarni u Prijedoru. Prilikom predaje naoružanja u kasarni je bio prisutan i major Radmilo Zeljaja, koji je mještane ispitivao o njihovoj uključenosti u vojne formacije, nakon čega im je rekao da će biti sve uredu i da više neće biti granatiranja.
Uprkos tome što u Čarakovu i Zecovima nije bilo formiranih jedinica niti naoružanja, komanda 1. krajiškog korpusa je 25. jula 1992. godine izvijestila GŠ VRS da je na području sela Čarakovo i Zecovi “otkriveno više grupa muslimanskih ekstremista” i da su jedinice nastavile s “čišćenjem tih rejona”. Mještani Čarakova su oko devet sati ujutru 23. jula 1992. godine čuli tenkove oko sela. Ubrzo je počelo pucanje. Na punktu Žeger tog dana bili su stacionirani pripadnici voda Vojne policije 43. motorizovane brigade pod komandom Dragomira Soldata, dok su na Vijaduktu bili stacionirani pripadnici I odjeljenja Interventnog voda SJB Prijedor.
U Čarakovo je vojska ušla 23. jula 1992. godine i kroz selo se kretalo više grupa vojnika. Neke od vojnika mještani su prepoznali kao stanovnike susjednog srpskog sela Tukovi. Ujutru, odmah po ulasku u Čarakovo, pripadnici srpskih snaga počeli su s pretresom i izvođenjem muškaraca iz kuća, kao i s paljenjem sela.
Jedna grupa muškaraca izvedena je iz kuća na seosku cestu, gdje su morali da stoje postrojeni s rukama na potiljku. Dok su stajali na cesti, vojnici su udarali ljude kundacima i šutirali ih ukoliko progovore. Oko postrojenih ljudi stajali su vojnici s uperenim puškama. Poslije sat vremena vojnici su 11 muškaraca odveli i postrojili ispred džamije u Čarakovu. Posljednji u redu pred džamijom bio je Redžep Mujdžić, koji je pokušao da pobjegne, međutim, vojnik Goran Gruban ga je stigao i ubio ga.
Nakon toga, vojnici su strijeljali postrojene civile pred džamijom u Čarakovu. Pred džamijom su ubijeni Husein Sušić, Sulejman Dizdarević, Rasim Sušić, Hasib Musić, Emir Čaušević, Avdo Mujdžić, Husein Kljajić i Kemal Kahteran. Strijeljanje su preživjela samo dva lica. Nešto kasnije, na istom mjestu ubijen je i Zekir Musić.
Strijeljanje pred džamijom u Čarakovu naredio je Dragomir Soldat zvani Čiča, vojni policajac iz 43. brigade i komandant voda Vojne policije na punktu Žeger, koji se 23. jula 1992. godine kretao kroz Čarakovo bijelim mercedesom koji je pripadao komandi 43. brigade. U strijeljanju su učestvovali i pripadnik radne jedinice Velimir Đurić zvani Velja i rezervni policajac Zoran Babić zvani Bakin/Babin, pripadnik Interventnog voda pri SJB Prijedor, obojica iz susjednog sela Tukovi. Đurić je od 1. augusta 1992. godine do kraja rata bio pripadnik 43. brigade. Goran Gruban je bio pripadnik pionirskog voda Pete kozarske brigade. Nakon toga, pripadnici srpskih snaga ispalili su projektil i zapalili džamiju u Čarakovu.
Istog dana, nakon ubistva pred džamijom, Dragomir Soldat iz 43. motorizovane brigade je s dva nepoznata vojnika došao u zaselak Donja Mahala u Čarakovu, gdje su izveli mještanina Mirzana Mujdžića ispred kuće. Soldat je nepoznatom vojniku naredio da Mirzana Mujdžića odvede iza kuće i pita gdje su ostali muškarci. Vojnik je odveo Mujdžića iza kuće i ubio ga iz neposredne blizine. Nakon odlaska vojnika, porodica je pokopala Mirzana Mujdžića iza kuće u zaseoku Donja Mahala.
Ispred svojih kuća ubijeni su Rubija Redžić, Fehim Karupović i Adem Hopovac. Na području zvanom Bare, između Čarakova i Zecova, osam su leševa mještani pokopali tokom noći. Zarobljene muškarce s područja Brda vojnici su sproveli do mosta Žeger, odakle su ih autobusima transportirali u logore Keraterm i Omarsku.
Jedna grupa mlađih muškaraca zarobljenih u Čarakovu dovedena je do mosta Žeger, gdje su ih skinuli do pojasa i primorali da drže ruke iza leđa. Odjeća i njihove lične stvari bačeni su pored njih. Pripadnici srpskih snaga, među kojima su svjedoci prepoznali pripadnike rezervnog sastava Policijske stanice Tukovi Dragomira Dragu Tintora i Miću Jurišić, izvjesnog Stakića, Koju, Vinka Panića i Mirka Kosa, strijeljali su zarobljene muškarce na mostu, a zatim njihova tijela bacili u rijeku. Nakon napada, u selu su uglavnom ostale žene s djecom i stariji ljudi, među kojima je bilo dosta izbjeglica iz susjednih sela. Preko noći su se uglavnom krili u šumi iz straha, ujutru bi dolazili do svojih kuća.
Stotinjak ljudi iz Čarakova i Zecova 28. jula 1992. godine otišlo je do seoskog doma noseći bijelu zastavu u namjeri da se preda. Vojnici su ih zadržali u seoskom domu, gdje su ih vrijeđali i maltretirali. Nakon tri sata, pripadnici vojske i policije su civile iz seoskog doma sproveli do mosta Žeger na rijeci Sani. Ubrzo je pristiglo pet autobusa “Autotransporta” Prijedor, u koje je ukrcano oko 150 žena, djece i starijih ljudi, koji su zatim odvezeni u Trnopolje.
Dan prije ulaska u selo Zecovi u prostorijama Mjesne zajednice Rasavci održan je sastanak kojem su prisustvovali komandiri vodova Rasavačke čete 6. bataljona 43. motorizovane brigade i pripadnici Rezervne stanice milicije Rasavci. Na sastanku je komandir Rasavačke čete Dušan Milunić rekao da će narednog dana da idu u pretres sela Zecovi. Pripadnici vojnih i policijskih snaga iz sela Rasavci, koje su mještani Zecova mahom poznavali, ušli su u selo 23. jula 1992. godine i počeli s pretresom kuća i izvođenjem muškaraca. Iz Zecova nije pružen nikakav otpor niti je u selu tokom pretresa pronađeno oružje.
Pripadnici vojske i policije muškarce su sproveli do lokalne škole i mesnice. Kod mesnice su zarobljene muškarce tukli palicama i kundacima, nakon čega su pripadnici srpskih snaga nedaleko od mosta Vijadukt strijeljali osam civila. Civili su ubijani i ispred škole u Zecovima. Tokom dana svi preostali muškarci iz sela Zecovi odvedeni su u logore, u selu su ostale samo žene i djeca. Pripadnici srpskih snaga silovali su više žena tokom napada na Zecove. Dva dana nakon “čišćenja” Zecova pripadnici srpskih snaga su ponovo došli u Zecove i u večernjim satima u zaseoku Gradina ubili 29 žena i djece koji su se krili u dvije kuće u selu. Nakon ubistva, zapalili su kuće.
Nekadašnji komandant 43. motorizovane brigade VRS generalmajor Vladimir Arsić (1947) penzioniran je krajem marta 1997. godine i, prema dostupnim informacijama, živi u Srbiji. Generalmajor Radmilo Zeljaja (1957) je nakon rata regulirao svoj status unutar Vojske Jugoslavije. U penziji je od februara 2002. godine i živi u Srbiji.
Upravnik logora Trnopolje Slobodan Kuruzović, major u rezervi, nije živ. Pukovnik Miroslav Majstorović nije živ. Pukovnik Branko Basara (1939), komandant Šeste krajiške brigade, penzionirao se na sopstveni zahtjev sredinom decembra 1992. godine. Nakratko je bio ponovo aktiviran kao komandant operativne grupe u Prijedoru između marta i augusta 1993. godine, a potom se povukao u penziju i otišao u Beograd.
Tužilaštvo Bosne i Hercegovine je 2014. godine podiglo optužnicu protiv Branka Basare i protiv komandanta TO Sanski Most Nedeljka Aničića za zločine počinjene u Briševu i Sanskom Mostu. Krajem 2019. godine predmet je ustupljen pravosudnim organima Republike Srbije. Tužilaštvo za ratne zločine Republike Srbije podnijelo je 25. marta 2021. godine optužnicu na potvrđivanje Višem sudu u Beogradu. Basara i Aničić žive u Beogradu. Generalmajor Pero Čolić (1937) penzioniran je u oktobru 1997. godine. Preminuo je u Beogradu 2005. godine.
