Osmanska princeza i daleki grad u Bosni

Džamija sultanije Esme, najvredniji spomenik islamske arhitekture osmanskog doba u Jajcu, spada među posljednje izgrađene potkupolne džamije u Bosni i Hercegovini, s natkrivenim sofama i kamenom munarom. U sklopu džamijskog kompleksa ranije su se nalazili šadrvan, mekteb i mezarje. Šadrvan je bio pokriven drvenom nadstrešnicom s kupolom koja je ležala na osam drvenih stupova. U haremu džamije bilo je dvadesetak nišana, od kojih je osam imalo epitafe. Džamija je u potpunosti srušena u toku agresije na Bosnu i Hercegovinu 1993. godine. Svi su fragmenti uklonjeni s lokacije i odvezeni u nepoznatom pravcu.

Džamija je obnovljena i u njoj se od 2010. godine odvijaju vjerski obredi, dok restauracija okolnih objekata još uvijek nije u potpunosti završena. Džamija sultanije Esme nije jedina džamija u Bosni i Hercegovini koja je svoje ime dobila po osmanskoj princezi. U osmanskom popisu iz 1585. godine u Foči evidentirana je mahala sultanije Fatime, koja je brojala 16 domaćinstava. Mahala je nastala oko istoimene džamije, a nalazila se zapadno od Ortakola i Careve džamije, na samoj obali Drine. Identitet osmanske princeze Fatime do danas nije precizno utvrđen. Prema nekim predanjima, radilo se o kćerki sultana Bajezida II, koja je bila udata za nekog Čengića. Osim toga, spominje se i mogućnost da je bila supruga Ahmed-paše Hercegovića, potom Jusuf-paše Maškovića...

Spomen izvjesnog Iskender-bega Čengića u osmanskim katastarskim popisnim defterima iz treće decenije 16. stoljeća ustanovio je M. Hodžić, ističući da nije poznato da je neka osmanska princeza po imenu Fatima bila za njega udata. Isti je, međutim, skloniji podržati pretpostavku Husrefa Redžića, koji navodi da su mesdžid i mahala u Foči dobili naziv po sultaniji Fatimi koja je bila udata za trećeg po redu hercegovačkog sandžak-bega Ahmed-bega (1486–1488), naročito zbog toga što navedenoga kao carskog zeta spominju i dubrovački izvori.

I džamija sultanije Fatime u Foči doživjela je istu sudbinu kao i džamija sultanije Esme u Jajcu. Kada je 1992. godine srušena džamijska cjelina, većina je nišana iz harema izvaljena i odvezena na deponiju zajedno s džamijskom građom. U Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu sačuvano je nekoliko vakufnama dobrotvora koji su ostavili vakufe čija su sredstva bila namijenjena za održavanje džamije sultanije Esme, kao i za plaće njenim službenicima. Međutim, sama vakufnama iz koje bi se saznalo više o vakifu ili vakifi spomenute džamije u Jajcu nije pronađena niti su sačuvani bilo kakvi drugi dokumenti u vezi s tim. Jedini do sada poznati pisani trag o izgradnji džamije i njenom vakifu bio je hronogram (tarih) uklesan u kamenu ploču iznad ulaza u džamiju, a koji je uništen rušenjem džamije.

Na osnovu podataka s tariha, očito je da je džamiju izgradio Emir Mustafa, ćehaja čauša, 1749/50. godine. Međutim, džamija nosi ime po sultaniji Esmi jer narodna tradicija Bosne i Hercegovine pamti da je džamiju obnovila ili iznova sagradila osmanska sultanija Esma, supruga bosanskog valije Mehmed-paše Muhsinovića. Prema predaji, sultanija je bila bolesna pa su joj astrolozi prorekli da će ozdraviti ako napravi tri zadužbine, tako da je ona donirala svoj nakit kako bi podigla džamiju u Jajcu te dva mosta na Vrbasu kod Jajca.

Osim podataka iz narodnog predanja, u bosanskohercegovačkoj historiografiji o sultaniji Esmi ne zna se gotovo ništa. Više podataka iz njenog života poznato je u turskoj historiografiji. Sultanija Esma bila je kćerka osmanskog sultana Ahmeda III (vladao od 1703. do 1730) i Zejneb-kadune. Rođena je 14. marta 1726. godine u Istanbulu. Bila je sestra osmanskih sultana Mustafe III (vladao od 1757. do 1774) i Abdulhamida I (vladao od 1774. do 1789). Uslijed istovjetnih imena i funkcija određenih ličnosti, u historiografiji osmanskog perioda nekada dolazi do zamjene identiteta, što se dešavalo i u vezi s ličnosti sultanije Esme.

Naime, u istom periodu u Istanbulu je živjela i njena nešto mlađa bratična i imenjakinja, kćerka sultana Abdulhamida I. Kako bi ih razlikovali, Esmu, kćerku Ahmeda III, zvali su Büyük Esma sultan (princeza Esma starija/velika), dok su Esmu, kćerku sultana Abdulhamida I zvali, Küçük Esma sultan (princeza Esma mlađa/mala). Ta distinkcija prisutna je i u arhivskim dokumentima, gdje se ona nekada naziva Esma, kćerka sultana Ahmeda III, sultanija Esma starija/velika, a nekada i sultanija Esma, supruga velikog vezira.

Sultanija Esma prvi put spominje se kada joj je bilo samo 17 godina, i to u dokumentima iz 1743. godine koji govore o njenoj udaji za prvog supruga Jakub-pašu, valiju Adane. Povodom vjenčanja je Jakub-paša poklonio sultaniji Esmi vrijedan nakit i brojne darove. Svadba je održana u dvoru koji se u dokumentima naziva “dvor sultanije Esme na Kadrgi (Kadırga)”. Jakub-paša je umro nakon samo godinu dana, 1744. godine.

Prema raširenoj praksi, sultani su vjenčavali princeze s istaknutim članovima osmanske elite. Mehmed-paša rođen je 1704. ili 1706. godine u Istanbulu u glasovitoj porodici Muhsinzade, porijeklom iz Halepa. Po završetku edukacije obavljao je funkcije namjesnika Adane, Bendera, Marasa. Između 1760. i 1770. godine u više navrata nalazio se na položaju namjesnika Bosanskog ejaleta.

Vjenčanje sultanije Esme i Muhsinzade Mehmed-paše održano je 24. juna 1758. godine u dvoru sultanije Esme na Kadrgi. Nakon jednogodišnjeg boravka bračnog para u dvoru na Kadrgi, Mehmed-paša je postavljen za valiju Anadolije te se nastanio u Kutahiji (Kütahya). U aprilu 1761. godine dodijeljen mu je Bosanski ejalet. U fermanu iz septembra iste godine sultan mu javlja da je veoma zadovoljan njegovim aktivnostima i solidnim zavođenjem reda u pokrajini Bosni, koja je “ključna tačka granica Rumelije”. Krajem aprila 1765. godine Mehmed-paša postaje veliki vezir prvi put.

Porodica Muhsinzade potječe iz Halepa, ali se većina njihovih vakufa nalazila na prostoru Rumelije. Zbog toga su njeni članovi uživali izuzetno poštovanje u tim krajevima, naročito u Bosni. Iako nisu bili lokalnog porijekla, u bh. historiografiji i predajama upamćeni su po slaveniziranoj varijanti njihovog prezimena, Muhsinović. I Mehmed-pašin otac Abdulah-paša u više navrata bio je valija Bosne, a obavljao je i funkciju velikog vezira. U blizini travničke tvrđave sagradio je jednu potkupolnu džamiju s kamenom munarom. Smrt ga je zadesila u Travniku u proljeće 1749. godine, gdje je i ukopan u turbetu “Pod lipom”.

Muhsinzade Mehmed-paša spada u red značajnih vakifa Bosne, a sačuvane su i njegove vakufname za brojne objekte koje je izgradio diljem Osmanskog Carstva. Između ostalog, u vrijeme kada je obnašao funkciju valije Bosne 1767. godine obnovio je Tekijsku džamiju u Travniku, koja se nalazila u ruševnom stanju, te mekteb, medresu i hamam na Lončanici u istom gradu.

Sultanija Esma je u vrijeme udaje za prvog supruga imala 17 godina, kada joj je dodijeljen dvor na Kadrgi, poznat po nazivu dvor sultanije Esme. Iako se zadugo smatralo da je dvor ime ponio po ovoj sultaniji Esmi, iz novijih istraživanja saznajemo da je dvor ime dobio po sultaniji iz 16. stoljeća, Esmi (Esmehan/Ismihan) kćerki sultana Selima II i sultanije Nurbanu. Ona je bila udata za velikog vezira Mehmed-pašu Sokolovića.

Sultanija Esma bila je sestra dva sultana, Mustafe III i Abdulhamida I, te je za vrijeme njihove vladavine stekla veliki imetak i smatrana je najbogatijom i najutjecajnijom ženom Istanbula. Godišnji prihodi, koje je imala od brojnih mukata, dostizali su oko 900.000 akči. Naime, sultaniji Esmi, kao i ostalim sultanijama, kao izvor prihoda bile su dodjeljivane mukate po sistemu has-malikane. Međutim, čini se da je, ipak, u odnosu na neke druge sultanije, Esma uživala nešto unosnije prihode: od carine na kahvu u Istanbulu, od carine na duhan u Istanbulu, od solane u gradu Gümülcine, od carina na skeli u Draču, prihode ostrva Hios (Sakız)...

Pored toga, imala je udjela i u nekim drugim mukatama (zakupima), među kojima su, naprimjer, mukata prihoda na sitnu stoku Sofije, Skoplja i Samakova. Budući da je bila samo godinu dana mlađa od svoga brata sultana Abdulhamida I, njih dvoje bili su veoma bliski. Sultan bi je često posjećivao u njenom dvoru na Kadrgi. Njen ugled kod sultana dodatno je porastao nakon što ga je upozorila da veliki vezir Halil Hamid-paša planira da ga svrgne s vlasti i umjesto njega za sultana postavi princa Selima, njegovog nećaka. Njen utjecaj osjećao se i u drugim poslovima. Mehmed-paša je obavljao funkciju velikog vezira i u vrijeme trajanja osmansko-ruskog rata te je u ljeto 1774. godine organizirao mirovne pregovore.

Prema pisanju Barona de Totta, pregovori u Kučuk Kajnardži (Küçük Kaynarca) otegli su se jer je veliki vezir oklijevao da potpiše sporazum. Iskusni vezir znao je da će samo on snositi krivicu za potpis takvog sramnog sporazuma kojim je Krim prestao biti osmanski teritorij, ali ga je Porta tjerala da po svaku cijenu završi rat. Mehmed-paša je potpisao sporazum tek nakon što mu je sultanija Esma poslala pismo u kojem mu je sugerisala da ne oklijeva i da potpiše sporazum. Nakon potpisa mira u Kučuk Kajnardži, Mehmed-paša se razbolio i umro na putu ka Istanbulu, u Bugarskoj, u blizini Karinabada, 4. augusta 1774. godine. Prvo je ukopan u Edirnama, da bi deset dana kasnije, na zahtjev sultanije Esme, njegovo tijelo bilo preneseno u Istanbul i ukopano u turbe u mezarju na Ejupu.

Prema jednoj varijanti predaje vezane za izgradnju džamije u Jajcu, sultanija je za izgradnju ili obnovu džamije, te izgradnju mostova na Vrbasu, poklonila svoj skupocjeni nakit. Pitanje koje se nameće u vezi s tim jeste na koji način je jedna osmanska princeza mogla biti povezana s dalekim gradom u Bosni, na samoj granici Osmanskog Carstva. Odgovor na to prije svega leži u činjenici da je sultanija Esma bila supruga velikog vezira Mehmed-paše Muhsinzadea, koji je u više navrata u 18. stoljeću obavljao dužnost valije Bosanskog ejaleta.

Među Osmanlijama postojala je praksa da muževi princeza, po pravilu višerangirani osmanski dužnosnici, na službu odlaze u udaljene ejalete, dok su princeze ostajale u Istanbulu. Iako vjerovatno i nije bila prisutna u Bosni u vrijeme kada je bosanski valija Mehmed-paša u potpunosti obnovio srušenu džamiju na Lončanici u Travniku i uz nju iznova sagradio medresu, sultanija je mogla biti upoznata s njegovim aktivnostima te u isto vrijeme donirati sredstva kako bi se dovršili neki radovi na džamiji u Jajcu ili na neki drugi način pomoći njen rad. Također, moguće je da je u tom periodu finansirala i izgradnju mostova na Vrbasu. To ne bi bio usamljen slučaj, jer su članovi osmanske elite rado uestvovali u izgradnji ili opravci infrastrukturnih objekata diljem Osmanske države. Taj postupak osmanske princeze je sigurno lokalnom stanovništvu značio mnogo te je kasnije džamija i prozvana po njoj.

Međutim, u nedostatku validnih dokaza za navedenu predaju, bilo u vidu arhivskih dokumenata ili nekih drugih zapisa, za sada to nije moguće u potpunosti potvrditi. Koliko nam je poznato, nije pronađena posebna vakufnama sultanije Esme za navedene objekte niti eventualna bilješka o njezinom vakufu u nekom od kadijskih sidžila. Nekada se bilješka o uvakufljenju koje je izvršila supruga određenog velikodostojnika nalazila u sklopu vakufname njezinog supruga. Međutim, uvidom u prevod vakufname Mehmed-paše Muhsinovića za objekte u Travniku takva bilješka nije pronađena.

Isto tako, u dostupnoj građi u Istanbulu nema podataka o spomenutim aktivnostima sultanije Esme u Bosni. U ranije spomenutoj narodnoj predaji navodi se još i podatak da se sultanija bila razboljela, nakon čega su joj astrolozi preporučili da napravi tri zadužbine te je ona dala sagraditi navedenu džamiju i dva mosta na Vrbasu. Iz jednog dokumenta iz 1762. godine može se naslutiti da se sultanija zaista bila razboljela te da je tada živjela u Istanbulu. Naime, u jednom pismu od 24. 7. 1762. godine koje iz Travnika šalje izaslanik providura Francesco Diedo svome providuru o problemima s kojima se susreće u svojoj misiji, on traži od providura da pošalje okulistu Basilija Babića iz Drniša da u Carigradu liječi pašinu suprugu “sultaniju”. Da bi se moglo raditi upravo o sultaniji Esmi, koja je očigledno imala dugotrajne probleme s vidom, potvrđuju podaci iz jednog osmanskog dokumenta iz januara 1771. godine, u kojem sam sultan Mustafa III traži od Muhameda, beglerbega Šama, da pronađe njegovoj sestri Esmi okulistu (kehhal) koji je živio u nekom od sela u toj oblasti.

Budući da sultanija Esma pred kraj svoga života nije puno trošila i rasipala svoje bogatstvo, smatrana je škrtom. Zbog toga su se nakon njene smrti vlasti nadale da će pronaći veliko blago. Međutim, njen dvor je pretražen, ali bogatstvo nije pronađeno. Ustanovljeno je da su neki od upravitelja njenim nekretninama, hasovima i mukatama vršili pronevjere. Među njima su bili bazerdžan Dimitri, njen ćehaja Čelebi-efendija, kapu-čohadar Said-aga, zapisničar troškova muderis Osman-efendija, zbog čega su odmah uhapšeni i nakon ispitivanja proglašeni krivima.

Muderis Osman je svrgnut sa službe i protjeran, Said-aga je zatvoren, dok je Dimitri ubijen, a sav njegov imetak je konfiskovala državna blagajna. Osim toga, zna se da je sultanija Esma neke mukate još za života prebacila na kćerke svoga brata Abdulhamida, sultaniju Eminu i sultaniju Esmu mlađu/malu. Do sada nije pronađena njena vakufnama, ali bosanskohercegovačka narodna tradicija i ne pamti da je sultanija zvanično osnovala vakuf, nego da je za džamiju donirala svoj nakit. Stoga je moguće da je, u vrijeme kada je njen suprug obavljao dužnost valije Bosanskog ejaleta, dio svoga nakita sultanija Esma donirala za izgradnju ili popravku džamije u Jajcu, koja od tada nosi njeno ime, kao i mostova na Vrbasu.

Kako još uvijek nisu pronađeni nikakvi pisani dokumenti koji bi to potvrdili, priča o sultaniji Esmi kao pokroviteljici izgradnje džamije u Jajcu i mostova na Vrbasu do daljnjeg će ostati samo predaja sačuvana u kolektivnom sjećanju lokalnog stanovništva.