Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine 9. aprila 1992. odlučilo je da se “svi naoružani sastavi i pojedinci, koji djeluju pod raznim oznakama i simbolima” na teritoriji BiH, izuzev JNA i MUP-a, do 15. aprila 1992. stave pod komandu Teritorijalne odbrane RBiH. Do 15. aprila 1992. trebalo je da se Štabu TO RBiH, kao i općinskim i regionalnim štabovima, priključe jedinice “Patriotske lige”, “Zelenih beretki”, kao i HVO. “Patriotska liga” i “Zelene beretke” su se priključivali, HVO nije.
U Štab TO RBiH rukovodstvo “Patriotske lige”, s Mehom Karišikom i Seferom Halilovićem na čelu, javilo se 12. aprila. U ponedjeljak, 13. aprila 1992, Štabu TO RBiH javili su se potpukovnici Rasim Delić i Mahmut Ferhatbegović nakon što su istog jutra napustili IKM JNA na Zlatištu iznad Sarajeva. Do 15. aprila 73 općinska i regionalna štaba TO u BiH izrazila su lojalnost nezavisnoj, suverenoj Republici BiH.
Treba kazati kako je prva jedinica naoružana za borbu protiv Agresije na Bosnu i Hercegovinu bila formirana u Ustikolini 2. augusta 1990. godine. Na njenom je čelu bio Halid Čengić Hadžija, a činilo ju je 18 stanovnika tog mjesta. Međutim, počeci organiziranja oružanog otpora vežu se za selo Mehuriće kod Travnika, gdje je u kući Ferida Ajanovića 7. i 8. februara 1992. godine održano vojno savjetovanje “Patriotske lige BiH” i ta su dva dana među najznačajnijim datumima u historiji Bosne i Hercegovine. U Mehurićima su se sastali komandanti regionalnih štabova i dio Glavnog štaba “Patriotske lige BiH”. Cilj savjetovanja bilo je usaglašavanje planova po regijama i podjela zadataka. Na savjetovanju je prihvaćen najvažniji dokument – Direktiva za odbranu suvereniteta Republike BiH.
U savjetovanju su učestvovali Hasan Čengić, Rifat Bilajac, Zićro Suljević, Meho Karišik, Dervo Harbinja i Atif Šaronjić kao članovi Glavnog štaba PLBiH. Faid Hećo (Sarajevo), Vahid Karavelić (Tuzla), Hajrudin Osmanagić (Bihać), Džemal Merdan (Zenica), Halid Hafizović (Doboj) i Safet Insanić (subregija Livno) na skupu su bili kako komandanti regionalnih štabova. Savjetovanju su još prisustvovali Zihnija Aganović, Hajrudin Hubo i Mehdin Hodžić.
Prvi komandant “Patriotske lige BiH” bio je rahmetli Meho Karišik Kemo. Bio je magistar vojnih nauka i pred generalskim činom u bivšoj JNA. Nekadašnju narodnu vojsku napušta krajem 1990. godine jer je prepoznao šta se sprema njegovom narodu u Bosni i Hercegovini. Meho Karišik teško je povrijeđen u saobraćajnoj nesreći koja se 1993. godine dogodila u blizini Zenice. Od posljedica se nikada nije do kraja oporavio, a preselio je 28. decembra 1998. godine u 55. godini života.
Svi iz vrha “Patriotske lige” bili su obavezni da uzmu konspirativna imena. Meho Karišik dobio je tajno ime Kemo, Sefer Halilović Halil, Atif Šaronjić Emir, Sulejman Vranj Sule, Mustafa Hajrulahović Talijan, Rifat Bilajac Čiča, a Zićro Suljević bio je Stari jer je bio najstariji među njima.
“Patriotska liga Bosne i Hercegovine” prvi je i najraniji oblik organiziranog djelovanja u odbrani opstojnosti Bosne i Hercegovine i pripremi oružanog otpora agresiji na ovu zemlju. Osnovana je u okrilju Stranke demokratske akcije, političke organizacije koja je na prvim višestranačkim izborima 1990. godine stekla najveće povjerenje građana, a time i legitimitet da u složenim okolnostima tokom raspada Jugoslavije organizira i predvodi patriote Bosne i Hercegovine u otporu velikodržavnim ideologijama i politikama koje su nasrtale na suverenitet, teritorijalni integritet i multikulturalno biće ove zemlje.
Ti nasrtaji počeli su davno prije izbijanja oružane agresije, kroz slabljenje republičkih odbrambenih kapaciteta (smanjenje broja pripadnika Teritorijalne odbrane SR BiH, izuzimanje komande od republičkih organa, oduzimanje oružja), da bi se nastavili podrivačkim djelovanjem srpskih političkih predstavnika, prvenstveno onih iz reda Srpske demokratske stranke (SDS), koji su blokirali institucije vlasti, a naposljetku i otvoreno rušili ustavni poredak Republike.
U svemu tome uživali su snažnu potporu Beograda i Jugoslavenske narodne armije (JNA), koja se ubrzano pretvarala u oruđe velikosrpske politike. U takvoj situaciji, suočena s opstrukcijama i destrukcijama SDS-a, te produbljenjem krize i rasplamsavanjem sukoba u Sloveniji i Hrvatskoj, SDA je bila primorana započeti rad na vojnom organiziranju bošnjačkog naroda i bosanskohercegovačkih patriota uopće, te pripremama za otpor velikosrpskom agresoru i odbranu zemlje. Glavnina tog rada odvijala se u ilegali ili poluilegali s obzirom na to da to nije bilo moguće učiniti kroz legalne organe, službe i formacije (tadašnja TO i snage Ministarstva unutrašnjih poslova), čije je djelovanje najčešće bilo potpuno paralizirano od srpskih predstavnika.
Izraz tih nastojanja bila je “Patriotska liga Bosne i Hercegovine” (PL BiH), u početku poznata i kao “Patriotska liga naroda BiH”. Prema nekim navodima, jedan od začetaka “Patriotske lige” bila je tajna vojno-politička organizacija koju su osnovali članovi gradskog rukovodstva SDA Sarajevo sastankom u sarajevskom naselju Soukbunar 31. marta 1991. godine.
Kako piše Nihad Halilbegović u radu Činjenice o Patriotskoj ligi, osnivanje ove organizacije uslijedilo je nakon niza dramatičnih događaja u mjesecu martu: početka oružane pobune Srba u Hrvatskoj, pokušaja zavođenja vanrednog stanja u Jugoslaviji (vojnog udara), prijetnjama lidera SDS-a o uspostavi “Velike Srbije”, konačno – sastankom i tajnim dogovorima srbijanskog i hrvatskog predsjednika Slobodana Miloševića i Franje Tuđmana u Karađorđevu, pri čemu se naslućivalo da su razgovarali i o podjeli Bosne i Hercegovine.
Uz znanje i odobrenje užeg rukovodstva Stranke, ova će organizacija u narednih nekoliko mjeseci proširiti djelovanje na širu okolinu glavnog grada. Ipak, šire političke osnove za djelovanje onoga što će uistinu postati “Patriotska liga BiH” postavljene su 10. juna 1991. godine, skupom bošnjačkih predstavnika u sarajevskom Domu milicije, na kome je osnovano Vijeće nacionalne odbrane. Ovaj se događaj najčešće i uzima kao službeni početak “Patriotske lige”, koju je i sam Alija Izetbegović označio kao vojno krilo Vijeća nacionalne odbrane.
Nekoliko mjeseci kasnije formiran je i Glavni štab “Patriotske lige”. Organizaciji od ljeta 1991. pristupa i veći broj oficira JNA bošnjačke nacionalnosti, gradi se organizacijska struktura putem mreže regionalnih i općinskih štabova, te se formiraju i prve naoružane jedinice. U julu 1991. prijavili su se prvi vojni stručnjaci u “Patriotsku ligu” i data je prva direktiva za odbranu BiH. U augustu 1991. dovezen je prvi kamion oružja. U septembru su počele prve vojne obuke. U oktobru su formirane prve jedinice. U novembru su nabavljene radiostanice većeg dometa za pokrivanje čitave Bosne i Hercegovine i počela je obuka.
SDA je 10. juna 1991. godine u Domu milicije u Sarajevu održala skup čelnih predstavnika bošnjačkog naroda s ciljem analize stanja u BiH poslije raspada Jugoslavije i određivanja pravaca djelovanja u zaštiti naroda i države. Na skupu je donesen i proglas o djelovanju i organiziranju svih snaga u odbrani naše zemlje i našeg naroda od sve izvjesnije velikosrpske agresije. Donesena je odluka o pripremama za odbranu u organizaciji patriotskog fronta na čelu s rukovodstvom u formi i obliku “Patriotske lige”. Tako je formirano u kratkom periodu 106 općinskih i devet regionalnih organizacija “Patriotske lige”. Na državnom nivou, pored Glavnog štaba, formirane su komisije za namjensku industriju i obezbjeđenje naoružanja, komisije za sistem veza, sanitetska komisija, kao i komisija za logistiku. Imajući u vidu da je u BiH u tom periodu postojala samoorganizirana struktura policijskih snaga, organizacija “Patriotske lige” u najvećem dijelu vezana je uz organe MUP-a.
Mobilizacijom rezervnog sastava policije formacijska struktura policije popunjavana je članovima “Patriotske lige”. Svu potrebnu podršku jedinicama “Patriotske lige” u organizacionom i materijalnom pogledu u početku pružao je MUP. Svi oblici djelovanja “Patriotske lige” odvijali su se uglavnom sinhronizirano s policijskim snagama. Zajedničke policijske snage i jedinice “Patriotske lige” bile su jedina organizirana snaga koja je od osnivanja do 15. aprila 1992. godine, kada je formirana Armija RBiH, branila državu. Ovakvim načinom organiziranja “Patriotska liga” bila je legalna oružana snaga jer je djelovala u funkciji sistema sigurnosti naše zemlje.
Nakon formiranja Armije RBiH, strukture “Patriotske lige” ulaze u sastav Armije. Logistička podrška osiguravana je iz više izvora, organiziranih dijelova države i velikih firmi koje su još radile, iz dijaspore, kao i pomoći prijateljskih zemalja. Uloga policijskih snaga i “Patriotske lige” bila je skoro odlučujuća u uspješnoj realizaciji referenduma. Nažalost, u periodu pripreme za odbranu zemlje od agresora iz redova policijskih snaga i “Patriotske lige” pale su i prve žrtve. U prvim danima poginulo je više od 30 pripadnika policije i članova “Patriotske lige”.
Nakon formiranja Glavnog štaba “Patriotske lige”, za predsjednika je izabran rahmetli Hasan Čengić, koji je ujedno i rukovodio političkim dijelom Glavnog štaba, dok je vojnim dijelom rukovodio rahmetli Meho Karišik Kemo, kapetan bojnog broda na službi u Centru visokih vojnih škola Ratne mornarice u Splitu. Političko krilo Glavnog štaba činili su Alija Izetbegović, Omer Behmen, Rusmir Mahmutćehajić, Hasan Čengić i Nasih Rašidagić. Vojno krilo Glavnog štaba PL činili su Meho Karišik (komandant PL), Sefer Halilović (zamjenik komandanta), Avdo Hebib, Munib Bisić, Sulejman Vranj, Hajrudin Šuman, Mustafa Hajrulahović Talijan, Atif Šaronjić Emir, Dervo Harbinja, Rifat Bilajac, Zićro Suljević, Irfan Ljevaković, Zijah Rašidagić, Salko Polimac i Alija Lončarić.
Sredinom marta 1991. godine iz centrale SDA je naloženo da se otpočne s pripremama naroda. Preporučeno je da se formiraju “organizacija” i njen štab. Ostalih uputa nije bilo, osim da štab treba da bude formiran od predstavnika deset općina grada Sarajeva i da je to prvi štab u RBiH. Organizacija je održala prvi sastanak 31. 3. 1991. godine u mahali Soukbunar. Prva odluka ove organizacije bila je da se odmah pristupi organiziranju naroda u slučaju agresije ili druge vrste sukoba. Formiran je Gradski štab, a donesena je i odluka da se formiraju općinski i mjesni štabovi. Gradski štab sačinjavali su predstavnici općinskih štabova. Štab je 5. aprila usvojio tekst zakletve.
Vojni dio štaba postepeno se popunjavao vojnim stručnim kadrovima, u septembru 1991. godine pristižu oficiri JNA bošnjačke nacionalnosti. Među prvima je došao kapetan Faid Hećo, koji je ubrzo imenovan za koordinatora za vojna pitanja Sarajevske regije. Jača se sanitet i povećava se broj ljekara članova PL-a. Agresijom na Bosnu i Hercegovinu politički dio Regionalnog štaba PL-a Sarajeva nastavlja na daljim aktivnostima, najviše na logističkoj podršci oružanim snagama, zaštiti kulturnih ustanova, na pomoći šehidskim porodicama i slično. Član štaba prof. dr. Munir Jahić imenovan je za predsjednika Savjeta za narodnu odbranu BiH, a Mirsad Kebo i Nihad Halilbegović bili su uz komandanta TO RBiH.
Vojni dio Regionalnog štaba PL-a Sarajevo prerasta u Armiju BiH putem pravne forme TO BiH. Okosnicu Regionalnog štaba TO Sarajevo nešto kasnije i 1. korpusa Armije BiH činili su članovi Regionalnog štaba PL-a Sarajevo. General Mustafa Hajrulahović postavljen je za komandanta Regionalnog štaba TO i komandanta 1. korpusa Armije BiH, koji je imao zonu odgovornosti otprilike kao i Regionalni štab PL Sarajevo.
Njegovi saradnici uglavnom su bili članovi Regionalnog štaba PL, a zamjenik komandanta bio je Faid Hećo. Docent dr. Safet Ćibo postavljen je za predsjednika Kriznog štaba Univerzitetsko-medicinskog centra u Sarajevu. Dr. Nedžad Kečo bio je načelnik saniteta Armije BiH, a mr. Redžad Ćatić preuzeo je dužnost direktora “Sarajevskih apoteka”.
U smislu vojne organizacije, “Patriotska liga” počela se razvijati nakon formiranja Savjeta za nacionalnu odbranu pri SDA u junu 1991. godine. Ozbiljniji koraci u organizaciji odbrane u okvirima “Patriotske lige” preduzeti su od početka jeseni 1991. godine, nakon što je proglašenje slovenačke i hrvatske državne nezavisnosti rezultiralo kratkim slovenačkim ratom i početkom krvavog rata u Hrvatskoj i nakon gomilanja ogromnih efektiva JNA povučenih iz ovih zemalja na teritoriju Bosne i Hercegovine.
“Patriotska liga”, vođena od nekoliko utjecajnih prvaka SDA, okupila je, osim čistih entuzijasta, i jedan broj ljudi s vojnim iskustvom i obrazovanjem. Uz to je pokušavala osmisliti koncept odbrane zemlje na strateškoj ravni. U tom smislu, unutar organizacije postojale su dvije koncepcije. Prvobitna koncepcija zasnivala se na manjim gotovim jedinicama kao mogućim jezgrom za stvaranje većih formacija kada se za njima pokaže potreba.
Većina članova Glavnog štaba PL zagovarala je mišljenje po kojem je trebalo formirati jedinice po klasičnoj shemi, osposobljene za izvođenje krupnijih borbenih dejstava, kako u zahvatu fronta, tako i u plićoj i dubljoj pozadini neprijatelja. Zato je u organizacijsko-formacijskom pogledu za formiranje jedinica PL i njihovo ustrojstvo izabran model organiziranja jedinica TO SRBiH od odjeljenja do odreda. Procijenjeno je da je to jednostavniji način organiziranja i već poznat širom Bosne i Hercegovine.
U novembru 1991. u Hrasnici je Glavni vojni štab PLBiH izdao Uputstvo o pripremi i organizovanju PL za odbranu suverene BiH, koje je u decembru dostavljeno do općinskih štabova PL. Tako se krajem 1991. godine ova struktura počela uobličavati u široko zasnovan sistem gotovo identičan teritorijalnoj odbrani, u čijoj je osnovi bila mreža teritorijalnih vojnih i političkih štabova. Na vrhu organizacije bio je Glavni štab PL za Bosnu i Hercegovinu, na čijem se čelu, kako smo kazali, našao bivši oficir JNA i kasniji general Armije RBiH Meho Karišik Kemo.
Na srednjem nivou organizacije bili su regionalni štabovi (Bihać, Prijedor, Livno, Doboj, Tuzla, Zenica, Sarajevo, Goražde, Mostar), dok su osnovu činili općinski štabovi koji su trebali objedinjavati zamišljenu organizaciju krajnje fleksibilne strukture jedinica.
Mora se naglasiti kako se u cijeloj ovoj shemi radilo o zamišljenoj vojnoj strukturi u kojoj je najveći dio jedinica postojao samo na papiru sačinjenom na anketnoj osnovi gdje su ljudi iskazali spremnost da brane zemlju u slučaju rata. U većini ove jedinice nikada nisu bile okupljane i postrojavane, nisu bile uopće naoružane niti je s njima izvođena bilo kakva aktivnost. Tek su manje grupe aktivista PL tajno okupljane i s njima se izvodila skraćena osnovna vojna obuka i upoznavanje s borbenim sredstvima koja su bila na raspolaganju. Obuku su uglavnom izvodili aktivni oficiri koji su od jeseni 1991. godine počeli napuštati JNA i stavljati se na raspolaganje Stranci demokratske akcije.
Ove su manje borbene grupe i jedine koje su do početka Agresije na Bosnu i Hercegovinu bile naoružane, za šta su ograničene mogućnosti stvorene nakon što su hrvatske oružane snage zauzele dio garnizona JNA u Hrvatskoj. Od hrvatskih oružanih snaga je pod okriljem SDA nabavljeno i u zemlju do proljeća 1992. uvezeno nekoliko hiljada cijevi pješadijskog naoružanja. Male borbene grupe u sastavu PL ili pod drugim nazivima, poput “Zelenih beretki”, ilegalno formirane i naoružane pod pokroviteljstvom SDA ostat će stvarni domet cijele organizacije.
Početkom februara 1992, prema procjenama Glavnog vojnog štaba “Patriotske lige Bosne i Hercegovine”, u slučaju potrebe, u njenim bi sastavima, prema anketnim spiskovima jedinica, moglo biti angažirano oko 80.000 ljudi. Procijenjeno je da bi od ovog broja lahkim naoružanjem moglo biti naoružano do 25 posto ljudi, dakle maksimalno 20.000 na području cijele Bosne i Hercegovine.
