Najtragičnija epizoda iz Agresije na Bosnu i Hercegovinu, Genocid što su ga nad Bošnjacima Srebrenice počinili vojnici i policajci Republike Srpske u julu 1995. godine tema je dugometražnog igranog filma Quo Vadis, Aida? rediteljice Jasmile Žbanić

Film koji je izazivao pažnju i prije no što je dospio na platna kina zbog sukoba Jasmile Žbanić i prvobitnog scenariste Hasana Nuhanovića,  jednog od preživjelih iz Srebrenice čija je porodična tragedija trebala biti okosnica filma, nominiran je za Oscara u kategoriji najboljeg stranog filma.

Iz producentske kuće Deblokada su, komentirajući taj sukob i Nuhanovićevo povlačenje iz projekta, pojasnili kako je film “Quo vadis Aida” umjetnički iskaz o srebreničkom genocidu, kako glavni lik Aida nije postojala u stvarnosti i kako žele, pričajući o historijskom događaju preko kreiranog dramskog lika govoriti o svim žrtvama.

Američka akademija filmske umjetnosti će 25. aprila organizirati svečanu dodjelu Oscara po 93. put. Dok čekamo njihovu odluku, dobra je to prilika da se podsjetimo bogate historije bosanskohercegovačkog filma uvidom u „Kratku historiju kulture Bošnjaka“ u kojoj je i rad Almedine Čengić koja je istražila historiju filma na našim prostorima, objavljenu u izdanju Stava i Simurg medije.

Prva filmska projekcija u Bosni i Hercegovini održana je 1897. godine u drvenoj zgradi na Cirkuskom trgu (današnjem parku nasuprot Skenderiji). Putujuća kina, kako ih tada nazivaju, izvode projekcije filmskih predstava u improviziranim prostorima koji su predstavljali “bioskopske dvorane”. Talijan Giovanni Fabris 1907. godine otvara prvo stalno kino u Sarajevu pod nazivom “Edison Amerikan Bioskop”, što će postati svojevrsna atrakcija za ovdašnje stanovništvo, pogotovo bošnjačku populaciju, koja nije imala naviku posjećivanja ovakvih vrsta kulturnih prezentacija i skupova.

Nažalost, dvorana je izgorjela u požaru 1911, uključivši sve sačuvane filmove i postojeću kinoaparaturu, a uzrok ove nesreće bila je zapaljiva filmska traka. Albert Metz i njegova sestra Paulina Valić 21. septembra 1912. godine otvaraju novu zgradu kina pod nazivom “Apolo kinoteatar”, prvu moderno opremljenu kinodvoranu sa 600 udobnih sjedala i zasigurno jednu od najljepših u Evropi.

Nakon toga otvaraju se i druge kinodvorane u većim kulturnim centrima: Mostaru, Banjoj Luci i Tuzli. Prvi igrani film na području Bosne i Hercegovine snimljen je u Mostaru 1916. godine. Baziran je na tekstu mađarske melodrame Szulamit, u čijem je središtu mitska priča o ljubavi između djevojke Szulamit i ratnika Abšalom. Režiju potpisuje tada poznati njemački režiser mađarskog porijekla Eugen Illes.

Svojevrsnu senzaciju u cjelokupnoj javnosti, a pogotovo među stanovništvom Bosne i Hercegovine, izazvalo je snimanje i prikazivanje “domaćeg filma” Polazak debelih gospođa iz Sarajeva. Ta “atrakcija” sigurno je bila velika novina, pogotovo za širu bošnjačku populaciju, koja je, još pod teretom tradicionalnih kulturnih ograničenja, s podozrenjem prihvatala inovacije. Kuriozitet su predstavljali prepoznatljivi prizori iz običajnih segmenata života i aktuelnih društvenih događanja, stoga su ovi kadrovi i bili intrigantni za gledaoce kao teme o kojima se javno govorilo i raspravljalo u “čaršijskim razgovorima” nakon gledanja.

Prva snimanja na prostoru BiH počela su već oko 1902. godine, a 1906. godine domaće novine su najavljivale ‘senzaciju’: prikazivanje domaćeg filma Polazak debelih gospođa iz Sarajeva, što je vjerovatno prvi bosanskohercegovački film. Bosnu su pohodili i snimatelji tada vodećeg evropskog producenta Pathe pa je 1910. snimljen film, koji je sačuvan, o posjeti Cara Franje Josipa Sarajevu, a u arhivi britanskih, njemačkih, austrijskih i talijanskih kinoteka nalaze se snimke folklornih običaja i prirodnih ljepota iz Bosne i Hercegovine nastale u prvom desetljeću dvadesetog vijeka. Antun Valić, sin spomenute Pauline, snimio je 1913. film o osnivanju hrvatskog kulturnog društva Napredak i o ustoličenju reis-ul-uleme u Begovoj džamiji u Sarajevu. Valić je snimio i događaje u vrijeme sarajevskog atentata 28. juna 1914.

Zanimanje za stvaranje filmske umjetnosti na prostorima Bosne i Hercegovine, a time i među bošnjačkom populacijom, nije imalo većeg intenziteta u periodu dvaju svjetskih ratova. Ako je i postojala ova vrsta umjetničkog stvaralaštva, bila je uglavnom usmjerena ka snimanju kraćih dokumentarnih uradaka i filmskih žurnala snimljenih u komercijalne svrhe, ili se odnosila na snimke ratnih poprišta i posljedice ratnih razaranja.

Između dva svjetska rata u BiH, osobito u Mostaru i Sarajevu, snimljeno je bezbroj stranih filmova sa historijskim temama, gdje je bosanski ambijent često služio kao surogat za Orijent. Kuriozitet je da je u Zagrebu 1920. osnovano filmsko poduzeće Bosna koje je sklopilo trideset koprodukcijskih poslova sa inozemnim partnerima, među kojima i sa slavnom holivudskom kompanijom Fox.

Pokušaj snimanja “prvog” filma u Bosni i Hercegovini pod nazivom Rudari (1949, scenario Meša Selimović, režija Ljubomir Crnobori) nije uspio, ali se već 1951. pojavljuje prvi cjelovečernji igrani film u Bosni i Hercegovini pod naslovom Major Bauk, za koji je scenarij napisao Branko Ćopić, a režirao ga Nikola Popović.

Novela Isaka Samokovlije, koja je kasnije dramatizirana, tema je po kojoj će Slavko Vorkapić, u produkciji Bosna filma, 1954. godine snimiti još jedan od prvijenaca u filmskoj historiji Bosne i Hercegovine, film Hanka. Scenarij su pisali Samokovlija i Vorkapić, a u javnosti je prikazan 1. januara 1955. godine. Sljedeće godine prikazan je na Filmskom festivalu u Cannesu, kada je nominiran za nagradu “Zlatna palma”.

Posebno značajan dio kulturnog stvaralaštva u Bosni i Hercegovini, a time i kulturnog stvaralaštva Bošnjaka, jeste razvoj domaćeg filma. Filmovi iz Bosne i Hercegovine neposredno nakon Drugog svjetskog rata obrađivali su teme iz narodne revolucije i rata, najznačajnije teme iz NOB-a, uključujući poznate i slavne bitke partizana protiv stranih okupatora i domaćih izdajnika (Kozara, Sutjeska, Bitka na Neretvi, Valter brani Sarajevo...).

Razvoj domaćeg filma znatno je intenziviran tokom kasnih sedamdesetih i osamdesetih godina 20. stoljeća, kad je stvoren i poseban bosanski filmski izraz. Filmovi su, uglavnom, obrađivali socijalne teme, nerijetko bili usmjereni ka kritici u okvirima socijalističkog društva i sistema, a savremene urbane teme bile su prisutne u većim regionalnim centrima jugoslavenske države.

Ipak, pojavila se grupa filmskih entuzijasta koji su se počeli baviti temama koje su u neposrednoj vezi sa socijalnim aspektima dominantno bošnjačkog stanovništva na teritoriji Bosne i Hercegovine, odnosno, popularizacijom tema koje su tretirale problematiku u okvirima društvenih i kulturnih sfera, kako iz prošlosti, tako i iz svakodnevnog života ove populacije.

Jedan od njih, vjerovatno najpoznatiji, bio je Hajrudin Šiba Krvavac (1926–1992). Njegovi filmovi su emotivni ratni spektakli koji promoviraju prijateljstvo i herojstvo. Zbog njegove specifičnosti u “filmskoj naraciji”, s maštovitom kombinacijom akcije i emocija, ličnih drama i epskih tragedija, idealiziranih heroja i psiholoških ispitivanja, ponekad s dozom humora, poredili su ga s Howardom Hawksom. Krvavac je snimio četrdesetak uradaka, napisao je i više od dvadeset scenarija a za svoj rad dobio je brojna priznanja i nagrade.

Osim Krvavca, nezaobilazni u historiji bh. filma su i Bahrudin (Bato) Čengić, Mirza Idrizović, Abdulah Sidran koji je napisao scenario za Sjećaš li se Dolly Bell (1981) prvi igrani film Emira Kusturice kojeg se uzima kao početak nove bosanske škole filma koja je predstavljala fantastičnu simbiozu italijanskog nadrealizma Federica Fellinija i visokoprofesionalnih iskustava Praške akademije za film i televiziju, a koja je završila Kuduzom Ademira Kenovića i Praznikom u Sarajevu Benjamina Filipovića početkom devedesetih godina prošlog stoljeća.

Na početku posljednjeg desetljeća 20. stoljeća kinematografija u Bosni i Hercegovini intenzivno se pokreće i donosi izvanredne rezultate, bez obzira na veoma dramatične promjene koje su se dešavale u njenom usponu. Problematika koju prezentira nova generacija filmskih stvaralaca uglavnom je povezana s temama i likovima preuzetim iz bošnjačke populacije, pogotovo u periodu posljednjih sukoba i posljedica ratnih događanja te stradanja na ovim prostorima. Mladi autori koji pripadaju novoj umjetničkoj generaciji filmskog stvaralaštva stavljaju u fokus problematiku bošnjačkog čovjeka i sredinu u kojoj živi stvarajući univerzalne filmske likove, priče, situacije, prepoznatljive i razumljive u globalnom poimanju ljudskih stradanja i tragedija.

Jedan od najvažnijih je Ademir Kenović, režiser i producent filma Savršeni krug (1997), koji predstavlja tragično, gotovo dokumentarno svjedočenje o ljudima u opkoljenom Sarajevu tokom Agresije na Bosnu i Hercegovinu. Film će inicirati čitavu plejadu filmskih umjetnika koji će oslikavati okrutnu stvarnost, a osvojit će nagradu “François Chalais” Filmskog festivala u Cannesu 1997. godine. Abdulah Sidran, kao scenarista, dobitnik je specijalne nagrade za najbolji scenarij na Filmskom festivalu u Parizu.

Treba istaći Kenovićevu saradnju s režiserom Pjerom Žalicom, koji počinje svoj rad u ratu u okviru skupine SAGA (Sarajevska grupa autora), unutar koje snima više dokumentaraca (Godot Sarajevo, Škola ratnih vještina), od kojih je najpoznatiji MGM Sarajevo: Čovjek, Bog, Monstrum (1994). Ovaj film surežira s Ademirom Kenovićem, koji je i producent njegovog filma Kod amidže Idriza (2004), po scenariju Namika Kabila. Žalica je koscenarist prvog filma samostalne kinematografije u Bosni i Hercegovini, Kenovićevog Savršenog kruga.

Benjamin Filipović je 1991. godine režirao svoj prvi igrani film Praznik u Sarajevu. Ostao je zapažen kao režiser popularne hit-serije Top lista nadrealista (TV Sarajevo). Tokom Agresije na Bosnu i Hercegovinu režirao je Mizaldo – Kraj teatra (1994), film koji je premijerno prikazan na Berlinaleu 1994. godine, a 2005. godine snima film Dobro uštimani mrtvaci.

Nažalost, stradanje bošnjačkog stanovništva i tragedija ovog naroda postala je najčešća tema u filmskoj umjetnosti. Bosanskohercegovačka kinematografija u posljednjem se desetljeću transformirala iz ratom potpuno prekinute privredno-umjetničke grane u moderan i raznorodan sektor, koji je sposoban da proizvodi visokokvalitetan audio-vizuelni sadržaj, namijenjen jednako i domaćoj i inozemnoj publici.

Film koji je postavio temelje postratne kinematografije je Savršeni krug Ademira Kenovića, koji je dugo stajao sam kao jedini dugometražni film iz Bosne i Hercegovine. Danis Tanović snimio je 2001. godine u zapadnoevropskoj koprodukciji film Ničija zemlja i napravio veliki preokret u bosanskohercegovačkoj kinematografiji. Prvo je osvojio nagradu za scenarij na festivalu u Cannesu, a 2002. godine i Oscara Američke filmske akademije za najbolji strani film. Prvi bosanski film novog razdoblja Gori vatra (2003) Pjera Žalice dobiva nagradu u Lokarnu, a Ljeto u zlatnoj dolini (2004), film režisera Srđana Vuletića, osvojio je “Grand prix” u Rotterdamu.

Dino Mustafić je bio direktor Internacionalnog teatarskog festivala MESS Sarajevo. Režirao je dokumentarne filmove, muzičke programe i pozorišne predstave. Njegov debitantski igrani film Remake, po scenariju Zlatka Topčića, doživio je veliki uspjeh. Prikazan je na brojnim filmskim festivalima širom svijeta, gdje je ostvario veliku gledanost i osvojio nekoliko nagrada.

Radnja filma urađena je prema istinitoj priči i paralelno prati tragičnu sudbinu oca i sina, Ahmeda (Miralem Zupčević, Ermin Sijamija) i Tarika Karage (Ermin Bravo) tokom Drugog svjetskog rata te opsade Sarajeva tokom tragičnog rata u Bosni i Hercegovini. Premijerno prikazivanje imao je na Međunarodnom filmskom festivalu u Rotterdamu 2003, gdje je bio najgledaniji film, a izabran je i među pet najboljih filmova festivala.

U prvom desetljeću 21. stoljeća nova bosanskohercegovačka kinematografija počela je širiti produkciju. Pjer Žalica debitira 2003. godine “crnom komedijom”, filmom Gori vatra, satirom o postdejtonskoj Bosni i Hercegovini koja ovisi o tuđoj volji i pomoći, a lažni suživot, politička korektnost i reformska retorika prikrivaju potisnute omraze i traume.

Nedžad Begović snima Film mobitelom (2011) koji je prikazan i nagrađen na brojnim filmskim festivalima širom Evrope. Autor je filma Sasvim lično koji je svjetsku premijeru imao na Tribeca filmskom festivalu u New Yorku te dugometražnog filma Jasmina. Njima treba dodati Jasmina Durakovića, Srđana Vuletića, Elmira Jukića, Adisa Bakrača, Nenada Đurića, Alena Drljevića, Ahmeda Imamovića, Aidu Begić Zupčević... redom autore duhgometražnih igranih filmova. Ali do sada najpoznatije ime postratne kinematografije je ono Danisa Tanovića. Za vrijeme Opsade Sarajeva, prekida studij na ASU i pridružuje se filmskoj ekipi koja prati ratna događanja u Bosni i Hercegovini. Materijali koje je Tanović sa Dinom Mustafićem napravio korišteni su u brojnim filmovima i reportažnim izvještajima o opsadi Sarajeva i ratu u Bosni i Hercegovini. Tanović 2013. godine snima Epizoda u životu berača željeza, koji je donio dva Zlatna medvjeda.

Ako je Oscar kojeg je Tanović dobio mnogima bio iznenađenje, šanse Jasmile Žbanić da ponovi taj uspjeh su, po svemju sudeći, vrlo izgledne. Žbanić se afirmirala prvo kao dokumentarist filmovima Noć je, mi svijetlimo (1998) i Crvene gumene čizmice (2000), te segmentom internacionalnog omnibusa Lost and Found (2005). Film Grbavica priča je o odnosu majke i kćerke, koja doseže svoju kulminaciju nakon saznanja djevojčice da njen otac nije poginuli borac Armije RBiH, već nepoznati agresorski vojnik koji je u ratu silovao njenu majku. Sa njim Žbanić osvaja Zlatnog medvjeda u Berlinu, što je jedan od najvećih uspjeha bosanskohercegovačkog filma.