Prije i za vrijeme Prvog srpskog ustanka Kragujevac je bio nahijsko središte. Katastrofalne posljedice imat će povratak janjičara u Smederevski sandžak i uspostavljanje vlasti četvorice janjičarskih zapovjednika-dahija nad ovim sandžakom od 1801. godine. Jedno je vrijeme ulogu haračlije kragujevačke nahije vršio budući dahija Mula Jusuf, koji će za muselima postaviti svog sestrića Mehmed-agu. Potom je funkciju kragujevačkog muselima vršio i najratoborniji dahija Alija Kučuk. Zatim u toj ulozi vidimo Hasan-agu i kasnije Kara Mustafu.

DOBA SRPSKIH USTANAKA

Brojčano gledano, muslimani su bili uvjerljivo dominantan faktor u kasabi Kragujevac sve do 4. aprila 1804. godine, kada je Karađorđe sa svojim ustanicima zauzeo ovaj grad.

Nakon izbijanja Prvog srpskog ustanka, dahije su najprije pokušale pregovorima i obećanjima umiriti ustanike, a potom su prešli na primjenu vojne sile. Jedan od dahija, Alija Kučuk, krenuo je marta 1804. godine iz Beograda prema Kragujevcu s namjerom da mobilizira kragujevačke muslimane i da potom s njima krene prema Jagodini, gdje bi se povezao s vođom arnautskih krdžalija Halilagom Gušancem, nakon čega bi zajedno napali ustanike na jugu. Na putu prema Kragujevcu dođe do bitke kod sela Vrbice (današnji Aranđelovac) s ustaničkom vojskom koju su predvodili Karađorđe i Janko Katić. Janjičarska vojska pobijedila je i čak zaplijenila i neke lične Karađorđeve stvari (i njegov ćurak).

Alija Kučuk stigao je u Kragujevac 29. marta i, pokazujući Srbima Karađorđev ćurak, uspio je mnoge uvjeriti da je ubio Karađorđa. S druge strane, Karađorđe je nastojao da opsjedne Kragujevac i da onemogući Aliji Kučuku da izađe s vojskom iz grada. Na vijest da su janjičarske trupe u Kragujevcu proširio se ustanak u Lepeničkoj, Gružanskoj i Jagodinskoj nahiji. Budući da se opsada oko Kragujevca opasno stezala, janjičari se, koristeći noć, neopaženo povlače prema Jagodini, zajedno s varoškim muslimanskim stanovništvom. U nebranjenu kasabu ustanici su ušli 5. aprila 1804. godine.

Kragujevačka Mustafa-begova džamija ponovo je pretvorena u crkvu i kao takva je korištena do kraja ustanka. U Kragujevcu se od 1811. do 1813. godine nalazilo sjedište srpske mitropolije. Tu je 1813. godine zasjedala posljednja ustanička Skupština.


Izgled Kragujevca u 19. stoljeću

Nakon sloma ustanka 1813. godine Kragujevac kao i cijela ustanička Srbija ponovo potpadaju pod osmansku vlast. Opet se u vraćaju prognani i preživjeli muslimani, a Mustafa-begova džamija iznova postaje njihovo mjesto molitve.

Septembra 1814. godine u okolini Čačka izbila je Hadži Prodanova buna, koja je pored Požeške zahvatila i dio Kragujevačke i Jagodinske nahije. Buni su se masovno pridružila sela Gružanske knežine. Muslimanski živalj sklanjao se u utvrđene gradove: Čačak, Karanovac i Trstenik.

Miloš Obrenović nije se pridružio buni. On je, zajedno s rudničkim muselimom Ašir-agom, krenuo u Kragujevac da stišava bunu. U Kniću naiđoše na hiljadu ustanika iz kragujevačke nahije spremnih na otpor. Miloš je imao i sam isto toliko vojske. Pobunjenici napadoše i pobijediše, ali vidjevši da je i Miloš protiv bune, raziđoše se. Osmanska vojska predvođena ćehajom Imšir-pašom (pomoćnikom beogradskog vezira Sulejman-paše Skopljaka) uđe u Kragujevac, čije stanovništvo nije učestvovalo u buni.

Vođa bune Hadži Prodan Gligorijević pobježe u Austriju. Miloš se pobratimi s Ašir-begom, a beogradski vezir Sulejman-paša Skopljak ga posini.

Ali mir nije potrajao dugo. Drugi srpski ustanak počeo je u Kragujevačkoj nahiji. O pripremi za ustanak doznao je kragujevački muselim Šahin od bivšeg gružanskog kneza Teodosija. Pokušao je da pohvata najuglednije Srbe iz kragujevačkog kraja, ali nije do kraja uspio.

Iako se kao zvanični početak ustanka računa 23. april 1815. godine, kada ga je objavio Miloš Teodorović Obrenović na saboru kod crkve u Takovu, ustanak je faktički počeo 20. aprila 1815. godine, kada je Arsenije Loma napao na muslimane u Jasenici i zauzeo Rudnik.

Težište ustanka bilo je na početku ograničeno na tri centralne nahije: Rudničku, Kragujevačku i Čačansku. Uplašeni kragujevački muslimani podigli su novi šanac i utvrdili se. Na Kragujevac je krenula velika ustanička vojska.

Iako je kragujevačkih muslimana bilo mnogo manje nego ustanika, njih između 600 i 700 hrabro je izašlo na Drenovac, poviše Kragujevca, da se suprotstavi napadačima. U ovoj bici bili su pobijeđeni. Ostaci muslimanske vojske povukli su se u Kragujevac i utvrdili u šančevima oko džamije i Kamenog mosta.

Srpski ustanici opkolili su muslimanske branitelje u šancu oko džamije, držeći ih nekoliko dana pod opsadom i spremajući se da varoš zauzmu na juriš.

Jagodinski paša Ćerim poslao je vojsku od 1.000 lјudi u pomoć kragujevačkim muslimanima. Ovu vojsku kragujevački i levački ustanici presretnu i unište na Taborištu.

Poslije toga su pozvali na predaju muslimane koji su se utvrdili u kragujevačkoj palanci – šancu. Na to im je jedan od predvodnika kragujevačkih muslimana Ahmet Smrdibuba prkosno odgovorio da se musliman, dok je živ i dok mu je oružja, nikome ne poklanja i svojoj raji ne predaje grad bez boja i krvi.


Knez Miloš Obrenović (1815-1839) i (1858-1860)

Uskoro je, međutim, naređeno da veći dio ove ustaničke vojske krene ka Čačku. Kada su kragujevački muslimani saznali za poraz u bici na Ljubiću na Moravi kod Čačka i za smrt ćehaje Imšir-paše juna 1815. godine, probijaju se kroz oslabljene opsadne ustaničke snage i kreću u povlačenje preko Bresnice i Trmbasa starim putem ka Jagodini.

Smatra se da su tada Kragujevac napustili svi muslimani i njihove porodice. Vuk Karadžić tvrdi da je tada spalјena kragujevačka varoš.

Jake ustaničke snage presrele su kod Crnog vrha ovu tužnu muslimansku kolonu i nanijele joj velike gubitke u ljudstvu vjerovatno 15. maja 1815. godine.

Nakon sporazuma između kneza Miloša Obrenovića i Marašli Ali-paše, došlo je do djelimičnog povratka muslimana u ovaj grad, ali s tendencijom ubrzanog napuštanja varoši zbog besperspektivnosti i lične nesigurnosti.

NESTANAK MUSLIMANSKE KASABE KRAGUJEVAC

Krajem 1815. godine Srbija stječe minimalnu autonomiju (poluautonomiju) s domaćim knezom na čelu, a 1818. godine knez Miloš svoje sjedište iz Malog Crnuća premješta u Kragujevac. Ovim činom otvara se jedna od najznačajnijih stranica historije ovog grada, jer, postavši prijestolnicom, doživljava brži razvoj. Ovaj grad bit će srpska prijestolnica do 1841. godine, kada tu ulogu definitivno preuzima Beograd.  

Kragujevac je ubrzano ostajao bez svoga muslimanskog življa. Muslimani, uglavnom bošnjačkog i albanskog porijekla, prodavali su svoja imanja i ostalu imovinu Srbima i odseljavali.

Tek poneki musliman mogao se po kragujevačkim sokacima vidjeti i kasnije, za nekoliko prvih godina poslije 1815. “Blagodarenije budi Bogu Turaka u Kragujevcu već nema”, sa zadovoljstvom bilježi i likuje Joakim Vujić 1826. godine.

Muselimi kragujevački, koji su se često smjenjivali, i muslimani koji su se oko njih kupili, bilo kao njihovi pomagači ili kao putnici u prolazu, sačinjavali su jedini muslimanski svijet u Kragujevcu. Oni su u njemu imali i svoju džamiju, ali u to vrijeme već dotrajalu i napuštenu. Muslimanski Kragujevac, muslimanska čaršija oko šanca, džamija i drugi objekti bili su izloženi propadanju i nestajanju.

Poslije 1820. godine u Kragujevcu je bio samo jedan muslimanski dom, odnosno Muselimov konak, u kojem je stanovao predstavnik osmanske vlasti – muselim, bila je jedna skoro porušena džamija bez munare i bio je jedan han.


Maketa Dvorskog kompleksa kneza Miloša Obrenovića u Kragujevcu

Prema pismu kneza Miloša upućenom A. Piniju, već 1818. godine u Kragujevcu nije bilo ni jedne muslimanske kuće (što nije potpuno tačno).

Joakim Vujić posjetio je Kragujevac 1826. godine i u njemu naišao na jednu skoro porušenu džamiju bez munare “koju ne Serblјi no sam Bog jest porušenom učinio”. Vidio je preko puta nje i Muselimov konak, “u kojem turski muselim, to jest birov obitava i Turkom sudi”.

Ali, dodaje Vujić, on “veoma malo dela ima, jer blagodarenije budi Bogu, Turaka već u Kragujevcu nema”.

Na Kanicovom crtežu iz 1860. godine prikazan je Muselimov konak kao građevina centralnog karaktera u naselju. Ova zgrada, izgrađena u orijentalnom stilu, bila je u vrijeme osmanske uprave sjedište paše ili muselima. Objekt je imao prizemlje i sprat. Zgrada konaka nalazila se u neposrednoj blizini Kamene ćuprije i bila je posebno ograđena. Zgrada je trajala sve do prve vladavine kneza Miloša (1815–1839).

Zadugo se spominjao u Kragujevcu i jedan han, izgrađen za smještaj putnika, koji je knez Miloš poklonio Muli Salinu, dugogodišnjem kragujevačkom muselimu i odličnom svom prijatelju. Imajući u njega naročito povjerenje, knez Miloš je Mulu Salina uzeo za svoga pisara, te mu je ovaj jedno vrijeme vodio prepisku na turskom jeziku. To je produžilo vijek trajanja ovom hanu. Ovaj han spominje i Joakim Vujić 1826. godine.

Džamija, tako oronula i prelomlјene munare, održala se dosta dugo.

Na Nijemca Pirha, koji je 1829. godine u Kragujevcu proboravio dvanaest dana, mlada srpska prijestolnica ostavila je svojim položajem i uređenjem vrlo prijatan utisak, a od zdanja u njoj, osim kneževih konaka, crkve i škole, pala mu je u oči i džamija. Ovaj stranac otišao je iz Kragujevca čak s pogrešnim uvjerenjem da je ovu džamiju muslimanima podigao knez Miloš. I u svojim putnim bilješkama iz Srbije on to naročito ističe kao izvanredan primjer vjerske trpelјivosti kneza Miloša.

Zamalo je 1833. godine na prijedlog tog istog “tolerantnog” kneza Miloša u džamiji otvorena pivara.

Džamija se spominje i 1839. godine. Bez hodže i vjernika da je čuvaju i obnavljaju, ona je s vremenom sasvim napuštena. I kao što su iščezli konaci i bijeli dvorovi Ibrahimage, Mutešifbega, Bošnjak Mehmedage, Boznan-paše, Alije Pazarca i drugih muslimanskih aga i janjičara, nekada moćnih gospodara i stanovnika Kragujevca, tako su do danas iščezli i tragovi ove stare, ranije prelijepe, a sada batal-džamije.

Prema crtežu F. Kanica džamije s okolinom, može se zaključiti da je pripadala uobičajenom potkupolnom tipu kamenih džamija u našim krajevima. Imala je kvadratnu osnovu, a kupola je ležala na prilično niskom tamburu.

Kamenom ozidana Mustafa-begova džamija, koja je u 19. vijeku ostala bez munare, porušena je 1885. godine. Jovan Tomić sjeća se kako su 1885. godine još “lepi zidovi i jaki temelјi od te crkve-džamije rušeni da se na njima podigne zgrada banalne moderne palanačke arhitekture, namenjena prostoj kafani”. Rušenjem ove džamije uništen je i posljednji ostatak muslimanske sakralne arhitekture u Kragujevcu.


Kafana Balkan u Kragujevcu, podignuta na mjestu gdje su bili Mustafa-begova džamija i mezarje

Na mjestu porušene Mustafa-begove džamije i njenog mezarja sazidana je kafana “Balkan”, koja i danas na tom mjestu postoji, dok su džamijski stubovi postavljeni kao stubovi u kapiju Velikog ili Gornjeg parka u Kragujevcu.

Do džamije je bio prelijep kameni most s dva otvora na čijem se mjestu danas nalazi Donji betonski most. Kamena ćuprija najduže je trajala od svih značajnih objekata kragujevačkog utvrđenja. Porušena je u katastrofalnoj poplavi koja je zadesila varoš 1892. godine. Na njenom mjestu najprije je bio podignut željezni, a 1923. godine most od armiranog betona (Donji betonski most).

Tako su uništeni posljednji tragovi muslimanske kasabe Kragujevac u kojem su najveći dio stanovništva stoljećima činili muslimani, koji su postepeno protjerani.

Na muslimanski Kragujevac danas podsjećaju neki toponimi: naziv prigradskog naselja Teferič i u njemu Turski izvor, Alajbegov potok, postojala je ranije i Alajbegova bara, Erdoglijski potok, Ćeromova bara je bila kod prvog ušća Sušičkog u Alajbegov potok, Ambarine...