U jeku Agresije na Bosnu i Hercegovinu 1993. godine, kada je bošnjačka krv natapala skoro sve dijelove Republike, u glavama nekih Bošnjaka i velikosrpskih političara javila se ideja o stvaranju tobožnje muslimanske autonomije na krajnjem sjeverozapadu Bosne i Hercegovine, “što bi za cilj imalo momentalni prekid rata i zaustavljanje agresije i stradanja nedužnog naroda”.
Otmica predsjednika Predsjedništva Bosne i Hercegovine Alije Izetbegovića 2. maja 1992. godine režirana je od velikosrpskog agresora kako bi Fikret Abdić došao na čelo države i uveo kvislinšku vladu koja bi Bosnu i Hercegovinu vratila u Jugoslaviju. Nakon ovog propalog pokušaja Abdić se sve više distancira od Predsjedništva RBiH i počinje kovati plan kako da se nametne kao vožd barem jednom dijelu bošnjačkog naroda.
Ubrzo nakon što je bosanskohercegovačkoj i svjetskoj javnosti predstavljen Owen-Stoltenbergov (takozvani) mirovni plan, Abdić je vidio priliku i počeo smišljati kako ostvariti autonomiju. Uvjerivši se da posjeduje punu podršku dijela svojih sunarodnjaka, te potporu Franje Tuđmana, Slobodana Miloševića, Radovana Karadžića, kao i predstavnika međunarodne zajednice, Abdić je krenuo sa ostvarenjem svojih zamisli.
Dolaskom u Veliku Kladušu 2. septembra 1992. godine počinje s pripremama za rušenje legalnog rukovodstva Bihaćkog okruga. Često kontaktira s predstavnicima Srba i Hrvata u Bosni i Hercegovini, Srbiji i novouspostavljenim samostalnim autonomnim oblastima. U svojim istupima u javnost priča o privrednom i ekonomskom oporavku ovog dijela Bosne, uz stalne kritike na račun državnog i političkog rukovodstva. Za agresiju, rat, stravične zločine i razaranja Abdić ne optužuje velikosrpske i velikohrvatske ideologe i vođe već isključivo bošnjačko rukovodstvo.
Po dolasku u Veliku Kladušu, Abdić uspostavlja trgovinski koridor sa susjednim zemljama. Preko “Agrokomerca” dobavlja prehrambene artikle i drugu robu široke potrošnje koju u prodavnicima te firme prodaje građanima po višestruko višim cijenama. I dok se hrabri Krajišnici svim silama odupiru Karadžićevoj zločinačkoj armadi, Abdić nesmetano prolazi kroz srpski teritorij i zarađuje basnoslovne sume preko leđa običnog naroda.
Sredstva nabavljena na ovaj način korištena su kasnije za nabavku naoružanja za Narodnu odbranu Autonomne pokrajine Zapadna Bosna (NO AP ZB). Prvih 1.000 automatskih pušaka nabavio je uz pomoć tadašnjeg ministra obrane Republike Hrvatske Gojka Šuška, koji je lično odobrio isporuku.
Abdićeve najvatrenije pristaše bili su njegovi bivši radnici koje je okupljao oko sebe. Tako 14. novembra 1992. godine organizira veliki javni skup (prošireni zbor radnika Agrokomerca) i traži neopozivu ostavku općinskog rukovodstva, podnošenje krivičnih prijava, smjenu policije, smjenu nekih rukovodstava mjesnih zajednica i drugih aktera koji su bili lojalni Petom korpusu. Njegova izdaja mogla se tad naslutiti kao i kada je 26. decembra 1992. godine spriječio da Skupština Opštine Velika Kladuša donese odluku o slanju ljudstva u Bihać kako bi pomogli odbranu ovog grada.
Abdić je pokušao izazvati i sukob unutar Islamske zajednice (IZ), kada je za svoje ciljeve pridobio tadašnjeg predsjednika Mešihata IZ u Bosni i Hercegovini Salih-efendiju Čolakovića, koji je u kabinetu Fikreta Abdića 7. septembra 1993. godine održao sastanak s kladuškim imamima i mutevelijama pokušavajući ih uvjeriti u ispravnost Abdićeve politike.
Uprkos svemu, veći dio imama i mutevelija podržali su politiku Islamske zajednice. Sličan sastanak Čolaković je organizirao i u Bihaću 11. septembra 1993. godine, ali su bihaćki imami zatražili da Čolaković hitno napusti Bihaćki okrug i da ne otežava ionako tešku situaciju.
Da bi svojim podmuklim ciljevima dao kakav-takav legitimitet, Abdić je najprije Skupštini Okruga podnio Inicijativu za formiranje AP ZB. Skupština Okruga Bihać na sjednici 11. septembra 1993. godine Abdićevu inicijativu najprije je ocijenila kao demokratski čin, da bi na sjednici 16. septembra 1993. godine tu inicijativu odbacila kao štetnu. Prije podnošenja Inicijative Fikret Abdić 7. septembra 1993. godine formira Inicijativni odbor za sakupljanje potpisa. Članovi ovog odbora kasnije su obavljali značajne političke, vojne i policijske dužnosti u AP ZB.
Na obrascu za potpise stajalo je: “Saglasnost sa Inicijativom da se Okrug Bihać formira kao Autonomna pokrajina Zapadna Bosna uključena u sastav Republike Bosne i Hercegovine i Unije Republike BiH”. Prikupljači potpisa bi neukom narodu “Inicijativu” objašnjavali kao aktivnost na okončanju rata. Najčešće bi pitali neupućene građane: “Jesi li za rat ili mir?” ili: “Jesi li za to da stane rat i da Bihaćki Okrug bude u sastavu Bosne i Hercegovine? Ako si za, potpiši se ovdje!”
Neki su olahko potpisivali inicijativu, ali bilo je i slučajeva da su građani od sakupljača otimali potpise i uništavali ih.
Uprkos protivljenju legalnih organa vlasti i znatnog dijela građana, Abdić i njegove pristaše održali su 27. septembra u gradskoj kinodvorani u Velikoj Kladuši Osnivačku skupštinu i proglasili Autonomnu pokrajinu Zapadna Bosna u prisustvu 300 najvatrenijih pristalica. Ispred kinodvorane bilo je okupljeno još oko 1.500 pristalica.
Ovom prilikom Abdićeva skupština izabrala je i Vladu AP ZB. Za ministra odbrane i policije postavljen je Irfan Saračević Žile. Načelnik štaba i zamjenik vrhovnog komandanta bio je Šerif Mustedanagić, pomoćnik vrhovnog komandanta za moral Enver Murgić, pomoćnik vrhovnog komandanta za obavještajno-izviđačke poslove Rešid Sadiković, dok je pomoćnik vrhovnog komandanta za logistiku bio Asim Delić. Inače, najbliži Abdićevi saradnici bili su bivši djelatnici i radnici Agrokomerca koji su dolazili iz različitih krajeva Bosne i Hercegovine i Jugoslavije.
Vojni i politički vrh Republike Bosne i Hercegovine i tadašnjeg Bihaćkog okruga, fokusiran na odbranu od velikosrpskog agresora, nije pridavao prevelik značaj Abdićevom subverzivnom djelovanju, sve dok on nije krenuo u otvorenu secesiju. Kada su vojni i državni vrh napokon odlučili konkretno djelovati, Abdićeve pristalice već su zaposjele cijelu velikokladušku općinu i znatan dio cazinske općine.
Prvi oružani sukobi počeli su 2. oktobra kada su Abdićeve pristalice otvorile na Skokovima vatru na demonstrante koji su podržavali Peti korpus i legalnu vlast ranivši pritom četvero civila.
Dva dana nakon ovog događaja Abdićeve pristalice napale se i ubile trojicu pripadnika 502. brdske brigade Petog korpusa. Ovi sukobi kasnije su prerasli u strašno krvoproliće u kojem je izginulo više od tri hiljade Bošnjaka.
Uz pomoć domaćih izdajnika, koji su se nalazili u civilnim, pa i u vojnim strukturama, Abdić je u dva navrata zauzeo Cazin, ali njegova vlast u ovom gradu potrajala je samo dva dana. Prvi put Cazin je oslobođen 1. oktobra 1993. godine u mitingu građana, a drugi put 15. oktobra 1993. združenom akcijom jedinica Petog korpusa.
U borbi protiv Abdićeve autonomije bile su angažirane skoro sve jedinice Petog korpusa, među kojima je, ipak, prednjačila 505. viteška brigada s komandantom Izetom Nanićem na čelu.
U akciji združenih jedinica Petog korpusa, kojom je komandovao Nanić, najprije je 4. augusta 1994. godine oslobođen Pećigrad, kada je do nogu potučena 2. brigada Abdićeve Narodne odbrane AP ZB i zarobljeno približno 700 autonomaša.
Samo sedamnaest dana nakon ove pobjede komandant Nanić je s jedinicama 505. viteške brigade tokom samo jedne noći prodro približno 17 kilometara u neprijateljsku teritoriju i oslobodio Veliku Kladušu.
Iznenađenje je bilo potpuno, te su se jedinice Abdićeve Narodne odbrane u velikoj žurbi i panici povukle u SAO Krajinu, odnosno na okupiranu teritoriju Republike Hrvatske. Zajedno s Abdićevom paravojskom povuklo se nekoliko hiljada civila i sklonilo u susjednu Republiku Hrvatsku. Period od oktobra 1993. godine do septembra 1994. godine među Krajišnicima je poznat kao period Prve autonomije.
Slamanje Prve autonomije bilo je mučno i krvavo. Prve akcije boraca Petog korpusa izvedene su bez nepotrebnog krvoprolića. Međutim, kada su se pripadnici Petog korpusa suočili s većim brojem svojih poginulih i kada su došli u posjed nekih naredbi Fikreta Abdića i njegovih komandanata u kojima od svojih podređenih traže da “neprijatelju nanose što veće gubitke u živoj sili i MTS-u”, onda su i akcije Armije RBiH postale ozbiljnije.
Gotovo kompletan period Abdićeve autonomije obilježen je skoro pa svakodnevnim bespoštednim borbama. Prve borbe vođene su u znaku razoružavanja Abdićeve paravojske. Ovdje ćemo spomenuti samo neke značajnije akcije Petog korpusa.
Akcija na potezu Kajtezovac–Jabukovac–Crvarevac–Kajganača–Čaglica u općini Velika Kladuša izvedena je 1. novembra 1993. godine. Tom prilikom zarobljeno je 86 pripadnika NO AP ZB s ličnim naoružanjem, te po jedan minobacač 82 mm i PAM 12,7 mm i dosta municije. Poginula su dva pripadnika NO AP ZB, a jedan je ranjen.
Akcija 12. novembra 1993. godine izvršena je u svrhu razoružavanja autonomaša u selima Ponjevići, Liđani, Huskići, Okići, Ikići, Abdići, Visibabi i Poštenom brdu u općini Cazin. Zarobljeno je četrdeset autonomaša i isto toliko pušaka te dosta municije. U akciji su ranjena dva borca 505. brigade, od kojih je jedan sutradan podlegao. U akciji razoružavanja Abdićeve paravojske u rejonu Todorova oslobođeni su Ćulumak, Todorovo, Čardak, Marina glavica, Jušića glavica i putna komunikacija Todorovo–Skokovi. Zarobljena je kompletna autonomaška brigada s komandantom te dva brdska topa B1, minobacač 82 mm, minobacač 60 mm, te dosta pušaka, municije, granata i bombi. U akciji je poginuo jedan borac 5. korpusa.
U akciji razoružavanja u rejonu Varošina u općini Bužim 28. novembra 1993. godine zarobljena su 34 autonomaša, isto toliko pušaka i dosta municije. U akciji je u rejonu Metle poginuo jedan borac 5. korpusa, dok su trojica ranjena.
U akciji izvedenoj 22. decembra 1993. godine jedinice 511. brdske brigade, 501. brdske brigade i 1. bosanske brigade oslobodile su Skokove i Pećka brda. Istog dana autonomaši su izvršili jak napad na borce 505. brigade u Todorovu, gdje je bilo mrtvih na obje strane. Sutradan su napadi nastavljeni s tri brigade NO AP ZB. Poginula su tri borca 505. brigade, a 19 ih je ranjeno.
U akciji od 30. decembra 1993. godine u rejonu Bahnjovče i Stabandže (općina Velika Kladuša) poginuo je jedan a zarobljena su ukupno 44 autonomaša, osvojen je jedan PAM, mitraljezi M84 i M53, municija za RB, kompletna veza, te 70 pušaka. Ranjena su tri borca 505. brigade.
U akciji razoružavanja na potezu Metla–Stabandža–Bjelovac 12. januara 1994. godine zarobljeno je stotinu pripadnika NO AP ZB, jedan ručni bacač s granatama, dosta sanitetskog materijala, jedan kombi i pet automobila.
Razoružavanje Abdićeve paravojske izvršeno je i na pravcu Todorovo–Golubovići (općina Velika Kladuša) 11. juna 1994. godine, kada je zarobljeno 233 pripadnika NO AP ZB, zaplijenjeno 250 pušaka, 20.000 metaka, PAT, PAM te više zolja i osa.
Šest dana nakon ove akcije jedinice Petog korpusa oslobodile su Porčiće i Zenkoviće u općini Cazin i tom prilikom zarobili 23 pripadnika NO AP ZB i isto toliko pušaka. Sutradan, 18. juna, oslobođeni su Hašići, Rekići, Varmansko Selo i Visoka glava. Zarobljeno je pedeset autonomaša.
U akciji razoružavanja na potezu Brkića Koplje–Purići 30. juna 1994. godine zarobljeno je pedeset pripadnika NO AP ZB s oružjem. U akciji su poginula i tri borca 505. brigade.
Razoružavanje Abdićeve paravojske izvedeno je i 14. jula 1994. godine na potezu Trojinac–Čuturići–Lakići–Čaglica, kad je poginulo deset pripadnika NO AP ZB, a 35 ih je zarobljeno. Ovom prilikom, osim pušaka, zarobljen je PAM, minobacač 60 mm i dva mitraljeza M53 i M84.
Nisu sve akcije Petog korpusa protiv Abdićeve paradržave bile ofanzivne. U nekim situacijama mudrost i varka pokažu se ubojitijim od oružja. Takav primjer imamo u akciji Petog korpusa pod nazivom “Tigar – Sloboda 94”. U ovoj akciji inscenirana je tzv. pobuna stanovništva i boraca protiv Petog korpusa i civilnih vlasti. Po Bihaću su postavljene barikade i lomače sa zapaljenim gumama kako bi se stvorio dojam da je zaista riječ o pobuni. Glavni lik u ovoj genijalnoj akciji Hamdija Abdić Tigar, komandant 502. brigade, pregovarao je s Fikretom Abdićem i ispričao da sa svojom vojskom može osvojiti Bihać, ali da mu je potrebna pomoć izvana. Tražio je velike količine oružja, municije, hrane i materijalno-tehničkih sredstava.
Najveći bošnjački izdajnik nasjeo je na priču i isporučio velike količine naoružanja, municije i ostalih sredstava koja su Petom korpusu tada bila neophodna. Akcija “Tigar – Sloboda 94” imala je veoma pozitivan odjek. Osim što se Peti korpus snabdio oružjem i dugim sredstvima potrebnim za odbranu Bihaćkog okruga, otkriveni su planovi i namjere neprijatelja, ali i pritajeni domaći izdajnici koji su sa slobodnog teritorija u odsudnim trenucima sarađivali s neprijateljem i ugrožavali odbranu od agresora.
Akcije Petog korpusa na razoružavanju pripadnika Abdićeve NO AP ZB povoljno su djelovale na moral boraca Armije RBiH, a pokazale su se i izuzetno korisnim, jer osim što je eliminirana potencijalna opasnost od napada Abdićeve paravojske, Peti korpus je, uprkos embargu, došao do velikih količina oružja i drugih materijalno-tehničkih sredstava.
U jesen 1994. godine, uz direktnu vojnu i drugu pomoć Vojske Jugoslavije, SAO Krajine i VRS-a, reorganizirana Abdićeva Narodna odbrana 16. novembra ponovo je napala teritorij Bihaćkog okruga. S namjerom da zaustavi prodor ujedinjenih snaga velikosrpskog agresora i domaćih izdajnika, Peti korpus je vodio krvave borbe sve do augusta 1995. godine. Tokom cijelog sukoba bosanskih patriota i izdajnika dešavalo se da članovi istih porodica ratuju jedni protiv drugih, jedni na strani Abdića, a drugi na strani Petog korpusa. Ovaj period među Krajišnicima nazvan je periodom Druge autonomije.
Druga autonomija bila je pod direktnom komandom srpske komande “Pauk”. Srpski oficiri i komandanti odlučivali su o svim pitanjima. Najistaknutiji vojni operativci bili su Radojica Božović Kobac i Milorad Ulemek Legija.
Po intenzitetu borbi i razaranju Druga autonomija bila je krvavija od prve. Borbe su vođene svakodnevno. Na prostoru između linija odbrane Petog korpusa i grada Velike Kladuše skoro da nema položaja, brda, sela ili zaseoka gdje nisu vođene borbe suprotstavljenih strana i gdje neko nije izgubio život. Napadi su poduzimani s teritorija Republike Hrvatske. Udružene snage Abdićeve paravojske i velikosrpskog agresora djelovali su najčešće artiljerijom, snajperskom i mitraljeskom vatrom. Municije su imali napretek. Poduzimani su i pješadijski napadi uz podršku artiljerije, a ponekad se uključivala i neprijateljska avijacija. Tako su 19. novembra 1994. godine dva aviona tipa “Orao” poletjela iz Udbine i bombardirala Cazin. Jedan se avion srušio. Povrijeđeno je desetak osoba.
Istog dana izvršen je i artiljerijsko-pješadijski napad velikosrpskog agresora i domaćih izdajnika, koji su jedinice Petog korpusa zaustavile uništivši pritom dva tenka. Najteži i najkrvaviji dan u periodu Druge autonomije bio je 6. mart 1995. godine, kada se prilikom pokušaja oslobođenja Velike Kladuše 200 boraca iz specijalnih jedinica 505. brigade i 502. brigade našlo u okruženju neprijatelja u mjestu Kumarica, na prostoru jednog nogometnog igrališta. Tom prilikom opkoljeni borci Petog korpusa bili su zasuti svim vrstama projektila i vatrom iz sveg raspoloživog naoružanja. Za samo dva sata poginula su 23 borca, dok ih je pedeset bilo ranjeno.
Krvave su bile i borbe 19. aprila 1995. godine na Velića glavici u općini Velika Kladuša. U prvom napadu pripadnici agresorske i kvislinške paravojske ovladali su linijama branilaca Petog korpusa koji su u kontranapadu ponovo vratili izgubljene položaje. U ovoj bici poginulo je jedanaest pripadnika NO AP ZB, dok je na strani Petog korpusa poginulo sedam boraca 505. brigade, a dvadeset ih je ranjeno. Borbe na Velića Glavici trajale su danima, a o kakvoj se žestini sukoba radilo ponajbolje govori činjenica da su 28. aprila 1995. godine položaji bužimskih branilaca petnaest minuta bili nebranjeni (prazni) jer su svi borci bili izranjavani usljed četverosatnog granatiranja.
Ovo su samo neke od borbi koje su vodili pripadnici Petog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine protiv agresora i domaćih izdajnika u toku Druge autonomije.
Iako je popularnost izgradio na pričama o ekonomskom napretku i radu za dobrobit svoga naroda, Fikret Abdić je svojim djelima pokazao da gleda samo vlastiti interes, a taj isti narod bio je spreman da žrtvuje i pošalje u potpunu propast. Naime, Abdić je bio opasan manipulator i demagog svjestan neznanja “običnog” naroda. U suštini, bio je beskrupulozan tip i klasični diktator koji se nimalo nije razlikovao od sličnih diktatora 20. vijeka. Njemu je sudbina namijenila da bude vladar samo jednog malog feuda, a da je kojim slučajem bio na mjestu Staljina, Hitlera ili Mao Ce Tunga, zasigurno po zlodjelima ne bi nimalo zaostajao za njima.
Da bi ostao neprikosnoven u svojoj vladavini, Abdić je nastojao da po svaku cijenu eliminira svoje protivnike. Prije proglašenja Autonomije protivnike je svakom prilikom napadao i satanizirao pripremajući ih za linč. Nakon formiranja paradržave krenuo je u surov obračun s neistomišljenicima i svima onima koji su bili potencijalna prijetnja za njegovu vlast. Oni koji nisu dijelili njegove stavove svakodnevno su trpjeli razne pritiske. Ljudi su mahom zatvarani i isljeđivani, a nerijetko su se dešavala i ubistva.
Na prostoru AP ZB formirani su brojni pritvori, zatvori i logori. Mnogi zarobljeni Krajišnici boravili su u logorima zločinačke Republike srpske poput logora Batković, Kula i Doboj. Krajišnici koje su zarobile Abdićeve snage bili su mahom zatvoreni u logore na teritoriji Republike Hrvatske u Kninu, Vojniću, Glini, Topuskom i Slunju.
“Tokom zatočenja logoraši su bili podvrgnuti teškim fizičkim torturama, premlaćivanju, seksualnom zlostavljanju, mučenju i pogubljenjima. Podvrgavani su različitim oblicima ponižavajućeg psihološkog zlostavljanja. Jednostavno, cilj je bio dovesti čovjeka kao ljudsko biće na stadij ništavila. Logori su bili otvoreni za dolazak lokalnih mještana, građana srpske nacionalnosti, pripadnika srpskih vojnih policijskih jedinica, koji su nesmetano maltretirali, mučili i ubijali zatočene. U periodu 1993–1995. godine na području opštine Velika Kladuša, po nalogu najviših organa vlasti AP ZB formirani su logori i druga mjesta nezakonitih zatočenja za civile i ratne zarobljenike (...) radi provođenja nasilja i nezakonitih postupanja prema civilima i civilnom stanovništvu”, zapisao je prof. dr. Mujo Begić u knjizi Nastanak i djelovanje Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna.
Na osnovu Begićevog istraživanja možemo zaključiti da su na području općine Velika Kladuša formirani sljedeći logori: “Drmaljevo” (1.500 civila i zarobljenih boraca), “Valionica” (900 civila i zarobljenih boraca), “Dubrave” (680 civila i zarobljenih boraca), “Zečjak Brezici” (nema podataka o zarobljenim), “Nepeke” (2.383 civila), “Rašetin zid” (130 civila), “Dolovi” (428 civila i zarobljenih boraca) i logor “Ponikve” (438 civila).
Osim logora postojali su sljedeći zatvori: Civilni zatvor Velika Kladuša, Osnovna škola Polje, Pritvor Grupex, Pritvor Dispanzer, Pritvor Hebina kuća.
Kroz logore i zatvore ratnog zločinca i izdajnika Fikreta Abdića prošlo je više od 6.459 civila i zarobljenih boraca Armije RBiH. Među zatvorenim civilima bilo je žena i muškaraca, maloljetne djece i dojenčadi, trudnica, akutno bolesnih, lica starijih od šezdeset godina, što je dokumentirano presudom Županijskog suda u Karlovcu, K-6/01-152.
Iako je imao snažnu podršku Hrvatske, Srbije i Crne Gore, VRS-a i Međunarodne zajednice, najveći izdajnik bošnjačkog naroda izgubio je rat, jer nije znao koliku ljubav i odanost prema svom narodu, vjeri i domovini nose ponosni i hrabri Krajišnici. Abdićeva autonomija nastala je na laži, nepravdi, zlu i tiraniji, a svemu što tako nastane suđeno je i da nestane.
