U sarajevskoj Vijećnici, u četvrtak 16. marta, održana je promocija romana Irfana Horozovića Sokolarov sonet, objavljenog prošle godine u biblioteci “Stav”. Umirovljeni profesor književnosti prof. dr. Nihad Agić, jedan od promotora, tom je prilikom, između ostalog, rekao: “Kao ni jednom do sada, Horozoviću je pošlo za rukom da prodre do najdubljih tajni bosanskog postojanja, i to zahvaljujući rijetko viđenom imaginariju i kreativnoj mašti, koji omogućuju pojavu iskonskog bosanskog literarnog pisma otjelovljenog i ostvarenog u kompleksnom i višeslojnom tekstu kulture. Na ovoj ravni Horozovićeva literarna imaginacija nema granica, ona granice – kulturne, religijske, žanrovske i stilske – prelazi bez poteškoća, slivajući se u čudesnu duhovnu tvorevinu dostojnu najboljih evropskih literarnih i umjetničkih ostvarenja”

PIŠE: Nihad Agić

Foto: Velija Hasanbegović

Najnoviji roman suvremenog bosanskohercegovačkog pisca Irfana Horozovića Sokolarov sonet originalno je i autohtono romaneskno štivo nezabilježeno u ovdašnjoj književnoj tradiciji. Na razini žanra, ono predstavlja reafirmaciju romantičkog ideala sinteze prozne i poetske strukture, s tim što je ovaj roman potpuno poetiziran i, uz to, u sebe integrira lirsku poeziju kao najčistiju poetsku formu. Poetska struktura romana počiva na zapisu po sjećanju, dok se lirska forma ostvaruje u sonetu, koji kao dominantna poetska forma utiskuje svoje značenje i svoj smisao u sami naslov romana.

Kad smo spomenuli pojam književne tradicije i mjesto i ulogu ovog romana u njoj, onda ponajprije mislimo na fikcionalizaciju srednjovjekovne bosanske tematike u svekolikoj južnoslavenskoj književnosti, a posebno njenu poetizaciju u Kamenom spavaču Mehmedalije Maka Dizdara, koji tu tematiku poetski oživljava u žanru epigrama i u cijelosti je utemeljuje na humskoj poetici stećka. Na suprotnom polu od toga nalazi se roman Irfana Horozovića, koji nastoji poetski intervenirati u tu tradiciju i ustoličiti nove i drukčije žanrovske parametre. U ovoj se ravni Horozović nadovezuje na sonetnu tradiciju stećka, poetski iskazanu u sonetu Stećak Skendera Kulenovića, te time indirektno i zaobilazno vrši implicitnu poetsku kritiku dogmatizma humske poetike stećka Maka Dizdara.

Iako u više navrata u romanu izrijekom govori o tome da se priče u njemu povezuju na jedan nezamisliv način i da prizori i slike sadržane u njima izgledaju kao da ih prvi put vidimo, autor na jedan vrlo profinjen i promišljen način gradi kompoziciju svog romana, koja proizvodi smisao time da pojave povezuje jedne s drugima, ne po uobičajenom principu uzročnosti ili susjedstva nego po principu tzv. mitskih analogija. Moglo bi se čak reći da autor romana baštini u najboljem smislu riječi kvaziprofetski dar vidioca ili vidovnjaka, jer tokom cijelog romana njegov glavni lik Vir Bošnjanin unaprijed vidi ili sluti ono što će se dogoditi, i onda to predočava kao da se stvarno dogodilo. Ova se vidjelačka sposobnost Vira Bošnjanina pokazuje gotovo u svakom detalju romaneskne kompozicije i ona utemeljuje poetsku formu i pojavljuje se samo u poetskoj formi. Dakle, vidjelačko znanje i promišljena kompozicija iznose na svjetlo dana prozni i poetski karakter romana u kojem, vraćanjem metra, zvuka, rime, slika u pjesmama, odgovara u romanu sudbinska nužnost događaja, i oba postupka imaju funkciju da reprezentiraju određeni smisao i značenje.

Majstor fikcionalizacije fikcije

S obzirom na ovakvu kompoziciju romana Sokolarov sonet, odnos prema vremenu je dvojak: njegovo prikazivanje podliježe zakonu sukcesije, ali konstelacija značenjskih elemenata u ovoj sukcesiji odražava smisao izvan vremena, gramatičkog, kao i fizičkog i historijskog. Budući da takav smisao odolijeva i opire se vremenu, on je ponovljiv u svakom vremenu, što za posljedicu ima to da roman kao umjetničko djelo ostvaruje idealnu sadašnjost, kakva je nesumnjivo sadašnjost Kulinove Bosne, tako da je u poetskim formama ovog romana – od neponovljivih trenutaka u pjesmama do biografije u romanu – vrijeme života odmjereno do tog stepena da djeluje zagonetno kao i uvjerljivo. Poetski sugestivne slike svoju uvjerljivost zahvaljuju retuširanju i pojednostavnjenjima, a prava svrha takvog umjetničkog postupka ogleda se u tome da uspostavi tijesno srodništvo između pojava u stvarnosti udaljenih jedne od drugih, čime pisac u estetičkom kompromisu povezivanja antikviranog značenja i moderne besmislenosti ne posreduje objektivnu instancu znanja, nego samo doslućuje i domišlja subjektivno osjećanja protagoniste.

U estetičkoj gesti mjesta i predmeti stječu kultska značenja, kao što su mjesec, drveće, vrhovi bregova, rijeke i zamkovi, i u takvom srednjovjekovnom bosanskom krajoliku nastaje, živi i traje poezija u čijem je središtu uznemireno, ustreptalo, ustrašeno, ali i kontemplacijom obdareno moderno ja. Ova romantičko-moderna subjektivnost predstavlja posljednji rezidij mitskih iskustava i kondicionira naš estetički stav na način da mitske strukture poezije korespondiraju s našom vlastitom unutrašnjošću.

Irfan Horozović majstor je fikcionalizacije fikcije, o tome ne bi trebalo trošiti riječi, ali u ovom romanu ta fikcionalizacija fikcije posebno se odnosi na povijesne činjenice, ličnosti i događaje, kao što je slučaj sa zapisom sicilijanskog vladara Federica II, kod kojeg je Vir Bošnjanin bio gostom, a na nagovor i preporuku Kulina bana. S tog putovanja Kulinov hodočasnik donosi zanimljive kulturološke, estetičke i literarne činjenice, od kojih u ovom kontekstu vrijedi istaći susret s novom kulturnom civilizacijom, kao što je orijentalno-islamska (u seoskoj idili izvan grada susreće Almasu), zatim karnevalističku kulturu u kojoj naš junak doživljava erotsko iskustvo i mističnu religioznost u jednoj osobi (Laura Lampidusa), te susret s Federicom II, kod kojeg otkriva i upoznaje sonet kao novu poetsku formu.

Naime, svoju opredijeljenost za formu soneta Vir Bošnjanin zahvaljuje upravo ovom vladaocu, na čijem se dvoru u okviru sicilijanske škole njeguje ova poetska forma, a koju je dvorski pjevač Petar otpjevao uz zvuke lauta. Na ovome mjestu valja skrenuti pozornost na dvorsko okruženje u kojem borave mnoge umne glave i pjesnici od dara, tu se u duhovnoj klimi osjeća utjecaj arapskih i provansalskih pjesnika, ali nazočimo i rivalitetu evropske i arapske pjesničko‑filozofske i duhovno-religijske tradicije, rivalitetu gazela i strambotta. Ova vrsta soneta važna je za narativnu strukturu Horozovićeva romana jer se prvobitno upotrebljavao kao narativna otava epa kao lirske forme. Dakle, autor nije slučajno spomenuo u kompoziciji romana upravo ovu sonetnu formu, iako će Vir drukčije skovati svoj sonet od Petrova, kod kojeg strofe imaju tematsku autonomiju i sadrže svojstvo epigrama.

Sve ovo spominjemo iz razloga da pokažemo autorovu namjeru da proširi horizont bosanske kulture Kulinova vremena, kada, zahvaljujući misionarima i duhom obdarenim pojedincima kakav je Vir Bošnjanin, Bosna dolazi u doticaj s novim kulturama, filozofskim i poetskim usmjerenjima te religioznom iskustvu, što roman svrstava u otkrivalački i izdvaja ga iz literarne tradicije okrenute sebi. Osim toga, autor nije slučajno odabrao dvor Federika II, jer je on bio poznat kao poštovalac saracena i heretika, imao je kontakte s orijentalnom civilizacijom, a sam se odlikovao univerzalnim duhom i kulturnom tolerancijom. Poslavši svog junaka upravo na dvor ovog vladara, autor je posegnuo za tzv. motivacijom iza, onom koja nam otkriva iluziju zbiljskog života, ili, kako Vir kaže, “zemski je život varka”.

Vir Bošnjanin koncipiran je i ostvaren kao moderni protagonist koji svijet doživljava i vidi unutrašnjim očima, zbog čega se stvari, pojave i ljudi ne pokazuju u svojoj čulnoj evidenciji, nego u obrisima i kao u magli, a svijet kojim putuje nije stvarni svijet uokviren povijesnim, kulturnim i geografskim granicama, nego je to svijet oblikovan po modelu nevidljive karte i u kojoj se putovi ne ukrštaju niti se protežu po paralelizmu, nego se račvaju i granaju u različitom smjerovima. Ovu nevidljivu kartografiju s razgranatim stazama Horozović baštini od Borgesa, ali novina kod njega je to da to nije retorička figura, nego kulturno-povijesna reminiscencija – Bosna kao topos na nevidljivoj karti odslikava se u sebi jednako kao i u drugom i drukčijem kulturnom prostoru.

Prodor do najdublje tajne bosanskog postojanja

Budući da romanom Sokolarov sonet Horozović upisuje svoje imaginarno literarno pismo u jednu izoliranu bosansku povijesnu sekvencu (vrijeme Kulinove vladavine oko 1239. godine), bilo je za očekivati da će roman slijediti neke bitne povijesne koordinate tog perioda, ali, umjesto toga, autor nudi neočekivano viđenje i nevjerovatno čitanje teksta života: on privilegira tajnu kao formu iskustva, koje nije niti tekstualno sačinjeno niti pismeno materijalizirano. Tekst života u romanu nije fiksiran na određene sekvence događaja, nego služi kao pomoć u čitanju Virovih radnji i fantazija. U nekoj slobodnijoj interpretaciji roman ne iznosi istinu o Bosni, nego konfigurira Virovu vlastitu istinu, koju piše u snu ili je se sjeća kao vlastite napisane fantazije. Dakle, savremeni čitalac ovaj roman može i treba čitati kao san, a ovaj san, opet, kao kriptogram Virova vlastitog teksta života: iako se drugima čini enigmatičan (Mišljenu, Mateju Ninoslavu), glavni je protagonist nesposoban da vlastiti život pročita kao skript, jer nije bio kadar da se, na povratku, prepozna u ogledalu vode, čime posvjedočuje neistovjetnost samog sebe kakav je bio i kakav jest.

Vir Bošnjanin netipični je junak jednog nekonvencionalnog romana zasnovanog na fragmentima fantazije i isprekidanim nitima sjećanja, tako da je veoma teško, čak se čini i nemogućim, odrediti doseg ove fikcionalizacije fikcije srednjovjekovne bosanske tematike – je li to jedan život na kamenu o kojem nema ni traga u sonetu, koji treba da monumentalizira taj život, odnosno u čiji voćnjak gleda onaj sa stećka na Mijehu i ko je sve u prizora na voćnjaku ako se zna da glavni protagonisti odavno nisu među živima? U red pitanja s odgovorom na odgodu svrstava se i pitanje o funkciji i smislu Virova poslanja, koji je pošao u svijet da ga vidi i osmotri kako bi Kulin iz toga izvukao određene političke, povijesne i kulturne pouke, a kako Vir po povratku nije zatekao Kulina, ostaje dilema ili dvojba – kome su potrebni i kakva je uopće svrha spoznaja stečena na njemu, tim prije što se kulturna, politička i duhovna klima u Bosni nakon Kulinove smrti stubokom promijenila poprimivši sasvim nove i drukčije obrise.

Ali, romaneskni Horozovićev tekst nije opterećen povijesnim balastom kao toliki napisani do sada u kojima ima više nepotvrđene i iskrivljene arhivske građe nego poezije, tako da oni više liče na deklarativni traktat ili historijsku čitanku nego na uspjelo umjetničko-estetsko ostvarenje. Iz toga možemo zaključiti da u romanu Sokolarov sonet autor na svaki način nastoji izbjeći Scile i Haribde povijesnih tumačenja srednjovjekovne Bosne, pogotovu one što favoriziraju ovu ili onu verziju njene povijesne i duhovne egzistencije. Kao ni jednom do sada, Horozoviću je pošlo za rukom da prodre do najdubljih tajni bosanskog postojanja, i to zahvaljujući rijetko viđenom imaginariju i kreativnoj mašti, koji omogućuju pojavu iskonskog bosanskog literarnog pisma otjelovljenog i ostvarenog u kompleksnom i višeslojnom tekstu kulture. Na ovoj ravni Horozovićeva literarna imaginacija nema granica, ona granice – kulturne, religijske, žanrovske i stilske – prelazi bez poteškoća, slivajući se u čudesnu duhovnu tvorevinu dostojnu najboljih evropskih literarnih i umjetničkih ostvarenja.

Stvaranje novog umjetničkog svijeta

U nekim segmentima romana autor se pridržava određenih konvencija srednjovjekovne kulture teksta, kao što je slučaj s ulogom pjesnika-pjevača na dvoru, što je vidljivo na primjeru pjesnika-pjevača Petra, koji je skovao sonet i izrecitirao ga pred odabranim dvorskim auditorijem. No, valja napomenuti da sonet, niti bilo koji drugi pjesmotvor u romanu, ne posreduje stvarnosno znanje o svijetu u kojemu i sami slušaoci žive, nego se u pjesmama posreduje egzistencijalno, vremenski i prostorno udaljeno, tako da se srednjovjekovna kultura teksta u piščevoj autohtonoj poetologiji otvara prema rubnim područjima tada poznatog svijeta, prema graničnim prostorima srednjovjekovne stvarnosti. A, kako se iz romana može razabrati, ta rubna područja obasežu od talijansko-provansalske kulture do orijentalno-hebrejske, pa to otvaranje autorova romanesknog teksta ima za posljedicu mogući ili pretpostavljiv utjecaj tih kultura na bosanski srednjovjekovni tekst. Iako samo u formi pretpostavke, ovo otvaranje, da je kojim slučajem Kulin bio živ, za Bosnu tadašnjeg vremena značilo bi u kulturnom smislu i prodor i utjecaj dvorske evropske književnosti te orijentalno-hebrejske.

Na razini jezika, stila, forme i žanra roman ne robuje tradicijskim ograničenjima niti ustoličenim konvencijama, jezički on ne kopira niti ponavlja pisani koine upadljivo nametljiv u jezičnim dubletima kod nekih razvikanih pjesničkih ostvarenja, a, umjesto toga, prevladava dosljedno provedeno “maskiranje” istine života protagoniste Vira Bošnjanina kroz poetski način govora, što prati ne baš poetski inventivan shematizam imenovanja aktera prema njihovu zanimanju (Mišljen, Klesoje, Ticin, Klokotalo), dok su nazivi geografskih područja lokalno i regionalno obilježeni, što također odstupa od uobičajene srednjovjekovne bosanske onomastike.

Kad se sve ovo ima na umu, ali i mnogo toga što je moralo biti izostavljeno ili prešućeno, Irfan Horozović u Sokolarovom sonetu najveći je kreativni prodor načinio u području naracije, i tu njegovu narativno samobitnost i samosvojnost možemo označiti kao iskonski bosanski narativ, koji ide rame uz rame s dominantnim evropskim narativom o srednjovjekovnoj kulturi teksta. Njegova naracija ne počiva na principu adekvatne rekonstrukcije ili reprodukcije bosanske historije, ona ne odražava svijet, ona stvara novi umjetnički svijet što se ne ravna po tome da razotkrije ono što je u njemu, nego da vidi i dosluti ono što je iza njega, što je njegova najdublja suština. Zato piščeva izvorna, iskonska naracija označava iskonski način viđenja, ona ne konfigurira prošlo, nego ono što je od te prošlosti preostalo utemeljuje kao nešto što treba doći.

Zahvaljujući iskonskom narativu romana, dolazimo do njegova ključnog događaja – do pjesama i poezije u njemu posredstvom kojih njegova književna umjetnost govori. U njemu se ne povlači razlika između proze i poezije, jer se mišljenje prvobitnog i iskonskog kreće izvan ili onkraj žanrovsko-poetskih razlika, što nas dovodi do temeljne premise suvremene filozofije i poetike književnosti, da čista proza nije “prozaična”, ona je pjesnička koliko i poezija.